Η << ΗΛΙΑΙΑ>>
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ;
Δρ. Δημητρίου Μενιάδη
Ο Σόλων ένας από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας, ήταν άνδρας Αθηναίος, φιλόσοφος, νομοθέτης και ποιητής, γεννήθηκε το έτος 639 και πέθανε στην Αθήνα το 559 π.Χ. Ήταν γόνος πλούσιας και αριστοκρατικής Αθηναϊκής οικογένειας με καταγωγή από τον θρυλικό βασιλιά της Αθήνας Κόδρο (ο οποίος είχε καταγωγή, κατά τον μύθο, από το Θεό Ποσειδώνα). Σε κάποια χρονική περίοδο της ζωής του ο Σόλων έχασε τη περιουσία του, τότε ανέπτυξε εμπορική δραστηριότητα και για επαγγελματικούς λόγους ταξίδεψε σε πολλά μέρη του τότε γνωστού κόσμου μεταξύ των οποίων ήταν η Αίγυπτος και η Μ. Ασία. Με τις περιηγήσεις του αυτές μελέτησε τα ήθη και έθιμα, τους νόμους, καθώς και την πολιτικοοικονομική κουλτούρα των άλλων λαών. Τις γνώσεις που απέκτησε τις εφάρμοσε αποτελεσματικά για τη κοινωνική και οικονομική ανόρθωση της Αθήνας πετυχαίνοντας έτσι να αναδειχτεί σε σπουδαίο δημόσιο άνδρα και νομοθέτη της εποχής του.
Την εποχή του Σόλωνα κατά το έτος 594 π.Χ, η υποδούλωση μεγάλου αριθμού ελεύθερων Αθηναίων πολιτών, λόγω οικονομικής αδυναμίας, οδηγούσε την πόλη σε φαυλότητα και παρακμή. Έπρεπε απαραίτητα να γίνει κάτι για να σταματήσει αυτή η κατάσταση. Ο Επιμενίδης (μυθικό πρόσωπο, ένας από τους επτά σοφούς) έκανε τον καθαρμό (θρησκευτική τελετή που γίνονταν στην αρχαία Αθήνα σε περιπτώσεις λιμού, λοιμού, θεομηνιών κ.α. φυσικών καταστροφών), για την απαλλαγή της πόλης από τις συμφορές) αλλά και πρότεινε στους Αθηναίους να αναθέσουν στο φίλο του, σοφό έμπορο Σόλωνα, να φτιάξει νέο Κώδικα νόμων.
Η παραπάνω νοσηρή κατάσταση οδήγησε σε βίαιη και μακρόχρονη εξέγερση των πολιτών ενάντια στους άρχοντες, ο Σόλων κλήθηκε το 594-3 π.Χ, με τη σύμφωνη γνώμη αμφοτέρων των αντιμαχόμενων μερών με έκτακτη διαδικασία να χειριστεί την όλη κατάσταση και για τον λόγο αυτό εξοπλίστηκε με πρόσθετες εξουσίες. Εκείνο το έτος εξελέγη άρχων από το δήμο της Αθήνας κι όχι από τον Άρειο Πάγο, όπως προέβλεπε το αθηναϊκό πολίτευμα της εποχής. Του δόθηκαν οι έκτακτες εξουσίες του
<<διαλλακτού>>, που σημαίνει: του διαμεσολαβητή, του συμφιλιωτή και του νομοθέτη, τις οποίες διατήρησε ακόμα και μετά το τέλος της ετήσιας αρχοντίας του. Οι νόμοι που θέσπισε έγιναν νόμοι της πόλης περίπου το 592 π.Χ. Οι μεταρρυθμίσεις του είχαν πολιτειακό, δικαστικό και κατά συνέπεια οικονομικό χαρακτήρα. Οι πρωτοβουλίες που ανέλαβε ήταν ικανές, τολμηρές και αρκούντος δραστικές, προκειμένου να αντιμετωπίσουν θετικά το κοινωνικό πρόβλημα της εποχής εκείνης.
Στόχος των μεταρρυθμίσεων, ήταν να καταστούν όλοι οι πολίτες ισότιμοι απέναντι στους νόμους της πόλης και συνυπεύθυνοι για την καταστολή παρανομιών. Το νομοθετικό έργο του Σόλωνα περιλάμβανε πρώτα τα μέτρα επανόρθωσης της υπάρχουσας κατάστασης, πολιτειακές μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν το πολιτικό σώμα, τη λαϊκή κυριαρχία και τη λειτουργία των δικαστηρίων σε νέο νομοθετικό πλαίσιο.
Στο χώρο της δικαιοσύνης οι μεταρρυθμίσεις του ήταν καίριες και σημαντικές, προς τη κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού αλλά και του ελέγχου κάθε στιγμή της εξουσίας. Έδωσε τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη, όχι μόνο στον παθόντα, να καταγγέλλει στον Άρειο Πάγο με <<εισαγγελία>> (αγωγή) οποιονδήποτε, ακόμα κι άρχοντα και να εμφανίζεται ως κατήγορος. Με αυτό τον τρόπο κατοχύρωσε ουσιαστικά το έννομο συμφέρον του κάθε απλού πολίτη σε σχέση με την άσκηση της εξουσίας και τον έλεγχο από τα κρατικά όργανα, ακόμα κι αν οι ενέργειες των κρατικών οργάνων δεν τον έβλαπταν άμεσα.
Μεγάλο επίτευγμα του Σόλωνα ήταν η ίδρυση της Ηλιαίας (Hansen σελ 178 – 224). Η ονομασία του Δικαστηρίου αυτού, πηγάζει από το ουσιαστικό ηλία = αλία, που σημαίνει <<σύναξη>>. Ήταν ένα λαϊκό δικαστήριο με πολλά μέλη, ως αντίβαρο του Αρείου Πάγου σε θέματα απονομής δικαιοσύνης. Την αποτελούσαν 6.000 δικαστές που κληρώνονταν μέσα από όλους τους ελεύθερους Αθηναίους πολίτες άνω των 30 ετών, με την προϋπόθεση να μην έχει χαρακτηριστεί ως <<άτιμος>> και δεν είχαν χρέη προς την πόλη, εξαιρούνταν οι έχοντες διανοητικά η και σωματικά ελαττώματα, πράγμα που ουσιαστικά τους εμπόδιζε να πάρουν δίκαιες αποφάσεις. Σε κάθε δίκη δίκαζαν μόνο οι 500 που ορίζονταν με κλήρο το πρωί της ίδιας ημέρας και ήταν υποχρεωμένοι να δημοσιεύσουν την απόφασή τους έως και τη δύση του ηλίου. Σχετικά αναφέρει ο φιλόσοφος Διογένης Λαέρτιος <<….ακόμα και για έναν Αθηναίο πολίτη είναι πολύ δύσκολο, σε
μία μόνο ημέρα, να δωροδοκήσει 500 δικαστές….>>. Οι διάδικοι δεν γνώριζαν εκ των προτέρων ποιοί δικαστές θα εκδίκαζαν την υπόθεσή τους, ενώ ο μισθός του κάθε δικαστή, στα μέσα του 5ου π.Χ αιώνα ήταν 2 οβολοί και αυξήθηκε λίγο αργότερα, περι το 425 π.Χ σε 3 οβολούς (Μ.Σακελλαρίου: <<Η Αθηναική Δημοκρατία>>, Αθήνα, έτος 2016, σελ 168-179). Οι δικαστικές συνθέσεις της Ηλιαίας είχαν αρμοδιότητα να εκδικάζουν όλες τις υποθέσεις κυρίως όμως δημόσιου ενδιαφέροντος όπως π.χ για οφειλές στο δημόσιο, καταγγελίες για δημόσια έργα, κατά ζημιογόνων πράξεων των αρχόντων κ.α. Είχαν το δικαίωμα να εκλέγονται ένορκοι ως μέλη και από τις τέσσερις κοινωνικές τάξεις (Πεντακοσιομέδιμνοι, Ιππείς, Ζευγίτες και Θύτες). Επίσης επιτρεπόταν σε όλους τους πολίτες, ασχέτως της κοινωνικής τους καταγωγής, να ασκούν έφεση ενάντια σε οποιαδήποτε απόφαση των αρχόντων του Αρείου Πάγου. Ο Αριστοτέλης έχει επισημάνει χαρακτηριστικά ότι οι άρχοντες ήταν κύριοι των νόμων (Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία 3.5). Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, η Ηλιαία να διαπνέονταν από βαθύτατα δημοκρατικές αρχές. Στο Δικαστήριο αυτό είχε το δικαίωμα να προσφύγει ο καθένας εναντίον οποιασδήποτε αποφάσεως αρχόντων (διοικητικής πράξης).
Με την αύξηση του βιοτικού επιπέδου των Αθηναίων, εκεί περίπου στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ (χρυσός αιών), αυξήθηκε ο αριθμός των υποθέσεων που απασχολούσαν το Δικαστήριο, αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την υποδιαίρεση της Ηλιαίας σε 10 Τμήματα, τα οποία είχαν σήμανση από το γράμμα Α΄ έως το Κ΄. Οι ιδιωτικές υποθέσεις κρίνονται από 201 δικαστές, ενώ εκείνες που είχαν δημόσιο χαρακτήρα από 501 έως και 6.000 δικαστές. Το δικαστήριο συνεδρίαζε καθ΄όλη την διάρκεια του χρόνου στην Αγορά και ειδικότερα στο κτίριο της Ηλιαίας. Εκτός από τις τέσσερις τελευταίες ημέρες κάθε μήνα κατά τις οποίες συνεδρίαζε η Εκκλησία του Δήμου, επίσης στις δημόσιες γιορτές αλλά και στις αποφράδες ημέρες. Συνήθως ο αριθμός των δικαστών καθορίζονταν από την αξία της επίδικης διαφοράς (Μ. Σακελλαρίου: <<Η Αθηναϊκή Δημοκρατία>>, Αθήνα, έτος 2016, σελ 168 – 179).
ΚΑΤΟΨΗ: Νότιο τμήμα της αγοράς. Στο νοτιοδυτικό άκρο απεικονίζεται, με το τετράγωνο σχήμα, πιθανόν το δικαστήριο της Ηλιαίας. (ΠΗΓΗ: <<Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών>>).
Οι υποθέσεις που αφορούσαν ιδιωτικό έννομο συμφέρον αποτελούσαν αντικείμενο <<δίκης>>, ενώ εκείνες που είχαν ως θέμα το συμφέρον της πόλης (δημόσιο συμφέρον) αποτελούσαν αντικείμενο <<γραφής>>. Επειδή δεν υπήρχε ειδική αρχή, για το σκοπό αυτό, στις περιπτώσεις που το αδίκημα έθιγε το συμφέρον της πόλης, η δίωξη ασκούνταν από τον κάθε πολίτη, σε εκείνες τις περιπτώσεις όμως στις οποίες το αδίκημα ήταν ιδιωτικής φύσεως, το σχετικό ένδικο βοήθημα ασκούνταν αποκλειστικά από τον θιγόμενο.
Το ένδικο μέσο της <<εφέσεως>. Δεν ταυτίζεται με το σημερινό ομώνυμο ένδικο δικονομικό βοήθημα. Είναι πλησιέστερο προς τη διαδικασία της σημερινής ακυρωτικής δίκης της διοικητικής δικαιοσύνης, με την διαφορά ότι η σχετική αίτηση δεν ασκείται μόνο εναντίον πράξης της διοίκησης αλλά και κάθε άλλης απόφασης <<άρχοντα>, από την οποία υφίσταται ζημία ο πολίτης.
Κατά τους χρόνους ακμής η Ηλιαία λειτουργεί όχι μόνο ως πρωτοβάθμιο δικαστήριο με τελεσίδικες αποφάσεις, αλλά βάσιμα θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε και ως διοικητικό και συνταγματικό δικαστήριο.
Σώζεται, στον λόγο του Δημοσθένη κατά Τιμοκρίτου, ο Ηλιαστικός όρκος που έδιναν κάθε φορά όσοι κληρώνονταν να μετέχουν στη σύνθεση του Δικαστηρίου. Ο όρκος αυτός δίνονταν στο λόφο του Αρδητού και το κείμενο του όρκου σε ελεύθερη μετάφραση έχει ως εξής: «Θα δικάζω σύμφωνα με τους νόμους και τα ψηφίσματα του λαού της Αθήνας και της Βουλής των Πεντακοσίων και δεν θα υπερψηφίσω την εγκαθίδρυση της τυραννίας ούτε ολιγαρχίας. Αν κάποιος καταλύσει το δημοκρατικό πολίτευμα ή αν προτείνει ή θέσει σε ψηφοφορία κάτι σχετικό, δεν θα τον ακολουθήσω, δεν θα ψηφίσω κατάργηση των ιδιωτικών χρεών ούτε αναδασμό της αθηναϊκής γης, ή των σπιτιών των Αθηναίων. Δεν θα επαναφέρω στην Αθήνα τους εξόριστους ούτε τους καταδικασμένους σε θάνατο. Δεν θα διώξω ούτε εγώ ο ίδιος από την πόλη κανένα πολίτη παραβιάζοντας τους ισχύοντες νόμους και τα ψηφίσματα του αθηναϊκού λαού και της Βουλής, ούτε θα αφήσω κανένα άλλον να το κάνει., δεν θα επιτρέψω να ανέλθει σε κανένα αξίωμα όποιος δεν έχει λογοδοτήσει για προηγούμενο αξίωμα του, ακόμη και αν πρόκειται για τους εννέα άρχοντες, για τον ιερομνήμονα ή για κάποιον από αυτούς που εκλέγονται την ίδια μέρα με τους εννέα Άρχοντες, δηλαδή τους κήρυκες, τους πρεσβευτές ή τους βουλευτές. Δεν θα εμπιστευτώ δυο φορές στο ίδιο πρόσωπο το ίδιο αξίωμα, ούτε δύο αξιώματα σε ένα μόνο πολίτη το ίδιο έτος. Δεν θα δεχτώ δώρα ως Ηλιαστής ούτε εγώ ο ίδιος ούτε με τη μεσολάβηση άλλου ή άλλης, με κανένα τέχνασμα ή μηχανορραφία. Είμαι μεγαλύτερος από τριάντα ετών και θα ακούσω εξίσου προσεκτικά τον ενάγοντα και τον εναγόμενο και θα αποφασίζω αποκλειστικά με βάση την ίδια υπόθεση.» (Δημοσθένης κατά Τιμοκράτους στ 149-150).
Ο ηγεμών (Πρόεδρος)του δικαστηρίου συγκέντρωνε τις υποθέσεις προς εκδίκαση και όριζε μέσω κλήρωσης από ποιο τμήμα και σε ποιο μέρος θα εκδικαζόταν η υπόθεση. Καθώς δεν υπήρχαν συνήγοροι, οι κατηγορούμενοι αναλάμβαναν οι ίδιοι την υπεράσπισή τους με τη βοήθεια ενός μόνο φίλου ή συγγενούς. Πολλές φορές, ανέθεταν τη συγγραφή ενός λόγου για την υπεράσπισή τους, σε ένα επαγγελματία ρήτορα όπως ήταν ο Δημοσθένης, ο Λυσίας κ.α. Τον χρόνο των αγορεύσεων μετρούσε η Κλεψύδρα και στη συνέχεια η ετυμηγορία των δικαστών εκφράζονταν με μυστική ψηφοφορία. Στις περιπτώσεις εκείνες όπου προέκυπτε ισοψηφία….ο κατηγορούμενος κρίνονταν αθώος, προσμετρώντας, ως καθοριστική, την ψήφο της θεάς Αθηνάς.
Έχοντας υπόψη τα παραπάνω στοιχεία και γνωρίζοντας την συνήθη καθ΄ύλη αρμοδιότητα του Δικαστηρίου της Ηλιαίας, ενός απ΄τα σημαντικότερα δικαστήρια του αρχαίου κόσμου, θα μπορούσαμε σήμερα βάσιμα να πούμε: Η << ΗΛΙΑΙΑ>>
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ;
Βιβλιογραφία:
Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 3, 5: κύριοι δ’ἦσαν καί τάς δίκας αὐτοτελεῖς [κρίν]ειν, καί οὐχ ὥσπερ νῦν προανακρίνειν.
Αριστοφάνης, Σφήκες, σι. 133, 195, 276b, 551, 809.
«Ο Αριστοφάνης και τα Αθηναϊκά δικαστήρια», Σοφία Αδάμ-Μαγνήσαλη (επιμ.), Συμβολές στην έρευνα του αρχαίου ελληνικού και ελληνιστικού δικαίου, Πάντειον Πανεπιστήμιον, Αθήνα 1992, σελ.137-157.
Εταιρεία Ιστορίας του Δικαίου (επιμ.), Πηγές Ιστορίας του Δικαίου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2008.
Πλούταρχος, Σόλων, 18, 4: τῶν νόμων κυρίους ὄντας.
Πλούταρχος, Σόλων, 18, 3: εἰς τό δικαστήριον ἐφέσεις ἔδωκε τοῖς βουλομένοις.
Μ. Σακελλαρίου, <<Η Αθηναϊκή Δημοκρατία>>, Αθήνα, 2016, σελ. 168-179.
Στ. Στεφανόπουλος, Ελλήνων θέσμια, σελ. 446 επ.
Δρ. Δημήτριος Ι. Μενιάδης
Δικαστικός Υπάλληλος
Διοικητικού Εφετείου Αθηνών.
Διδάκτωρ Δημόσιας Διοίκησης
Σχολής Επιστημών Οικονομίας & Δημ. Διοίκησης
Παντείου Πανεπιστημίου
ΗΛΙΑΙΑ