Πηγή:https://dasarxeio.com/1218-2/
Το ΣτΕ για τις «οικιστικές πυκνώσεις»
ΣτΕ 1942/2017 Απόφαση Ε´ Τμήματος
Δημήτριος Η. Παπαστερίου
Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ
Ι. Γενικά [1]
ΙΙ. Το κείμενο της κοινής υπουργικής αποφάσεως [2]
ΙΙΙ. Μια πρώτη καταγραφή της βιβλιογραφίας [3]
ΙV. Δύο κύρια ζητήματα [4-5]
V. Υπουργική απόφαση ή Προεδρικό διάταγμα [6-20]
Α. Συγκεκριμενοποίηση διατάξεων [6-13]
Β. Χαρακτηρισμός της κ.υ.α. από τη ΣτΕ 1942/2017 [14-15]
Γ. Εφαρμογή του άρθρου 43, παρ. 2, Συντ [16-20]
VI. Προστασία φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος – δασικοί χάρτες – δασολόγιο [21-26]
VIΙ. Συνταγματικότητα ή μη των «οικιστικών πυκνώσεων», αυτή καθ’ αυτή [27-165]
Α. Γενικά [27]
Β. Η θέση της μειοψηφίας υπέρ της συνταγματικότητας – Θεματογραφία των ζητημάτων [28-40]
Γ. Παρατηρήσεις στη μειοψηφούσα γνώμη της ΣτΕ 1942/2017 [41-98]
Δ. Η θέση της πλειοψηφίας υπέρ της αντισυνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων» – Θεματογραφία των ζητημάτων [99-114]
Ε. Παρατηρήσεις στην πλειοψηφούσα γνώμη της ΣτΕ 1942/2017 [115-165]
VIII. Συμπερασματικές παρατηρήσεις στη ΣτΕ 1942/2017 [166-175]
IX. Παράρτημα [176-179]
| Ι. Γενικά | |
| 1 | Μια απόφαση του ΣτΕ -η 1942/2017 του Ε΄ Τμήματος- έχει ως κύριο αντικείμενο τις «οικιστικές πυκνώσεις». |
| Ειδικότερα, το αιτούν ίδρυμα επιδιώκει να ακυρωθεί η υπ’ αριθμ. 34844/11.7.2016 κοινή απόφαση του Υπουργού και του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΦΕΚ ΑΑΠ 145/20.7.2016) και κάθε άλλη σχετική πράξη ή παράλειψη της Διοικήσεως. | |
| Κρίνεται χρήσιμη η παράθεση του κειμένου της κοινής υπουργικής αποφάσεως, δεδομένου όντος ότι αυτό το συγκεκριμένο κείμενο αποτελεί αντικείμενο της ΣτΕ 1942/2017. | |
| ΙΙ. Το κείμενο της κοινής υπουργικής αποφάσεως | |
| 2 | Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΚΑΙ Ο ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ |
| Έχοντας υπόψη: | |
| 1. Τις διατάξεις του άρθρου 23 παρ. 4 του Ν. 3889/2010 «Χρηματοδότηση Περιβαλλοντικών Παρεμβάσεων, Πράσινο Ταμείο, Κύρωση Δασικών Χαρτών και άλλες διατάξεις» (Α’ 182), όπως αντικαταστάθηκε με την παρ. ΙΑ του άρθρου 153 του Ν. 4389/2016 (Α’ 94). 2. Τις διατάξεις της παρ. 1ε του άρθρου 155 του Ν. 4389/2016 «Επείγουσες διατάξεις για την εφαρμογή της συμφωνίας δημοσιονομικών στόχων και διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και άλλες διατάξεις» (Α’ 94). 3…. |
|
| αποφασίζουμε: | |
| Άρθρο: ΜΟΝΟ | |
| 1. Καθορίζονται ως κριτήρια προσδιορισμού του περιγράμματος της οικιστικής πύκνωσης, για την εφαρμογή της παραγράφου 4 του άρθρου 23 του Ν. 3889/2010, όπως αντικαταστάθηκε με την παρ. ΙΑ του άρθρου 153 του Ν. 4389/2016 α) ο ελάχιστος αριθμός συγκέντρωσης κτιρίων και β) η μέση αναλογία αριθμού κτιρίων ανηγμένη στην επιφάνεια που περιλαμβάνεται στο ιώδες περίγραμμα. Ειδικότερα: | |
| α) Ελάχιστος αριθμός κτιρίων: πενήντα (50). | |
| β) Για τον προσδιορισμό της επιφάνειας της έκτασης που περιλαμβάνεται εντός του ιώδους περιγράμματος ισχύουν τα ακόλουθα: | |
| αα. Όταν ο συνολικός αριθμός των κτιρίων είναι ίσος ή μεγαλύτερος των 50, αναλογεί τουλάχιστον ένα (1) κτίριο ανά 500 τ.μ. | |
| ββ. Όταν ο συνολικός αριθμός των κτιρίων είναι μεγαλύτερος των 100, αναλογεί τουλάχιστον ένα | |
| (1) κτίριο ανά 1.000 τ.μ. | |
| γγ. Όταν ο συνολικός αριθμός των κτιρίων είναι μεγαλύτερος των 400, αναλογεί τουλάχιστον ένα | |
| (1) κτίριο ανά 2.000 τ.μ. | |
| 2. Για τον υπολογισμό των ως άνω επιφανειών δεν λαμβάνεται υπόψη το μέγεθος της κάθε ιδιοκτησίας, αλλά μόνο το σύνολο της περιοχής εντός του ιώδους περιγράμματος. | |
| 3. Οι κορυφές του ιώδους περιγράμματος πρέπει κατά το δυνατόν να ταυτίζονται με κτίρια. | |
| 4. Σε κάθε στάδιο οι αρμόδιες υπηρεσίες δύνανται να ελέγχουν την ορθή εφαρμογή των κριτηρίων. | |
| 5. Βάσει των ανωτέρω προσδιορίζονται, με ευθύνη των οικείων Ο.Τ.Α., ιώδη περιγράμματα για τις οικιστικές πυκνώσεις, τα οποία διαβιβάζονται στις οικείες Διευθύνσεις Δασών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης προκειμένου να εξαιρεθούν από την ανάρτηση κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 23 του Ν. 3889/2010 όπως ισχύει. | |
| Κατά την ανάρτηση του δασικού χάρτη της ευρύτερης περιοχής, το περιεχόμενο του δασικού χάρτη εντός των ιωδών περιγραμμάτων παραμένει ορατό και εκτός διαδικασίας ανάρτησης. | |
| Τυχόν δασικές εκτάσεις εντός των περιοχών των οικιστικών πυκνώσεων συνεχίζουν να υπάγονται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας. | |
| 6. Η ισχύς της παρούσας απόφασης αρχίζει από τη δημοσίευσή της στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. | |
| Η απόφαση αυτή να δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως». | |
| ΙΙΙ. Μια πρώτη καταγραφή της βιβλιογραφίας | |
| 3 | Σε σχέση με τις «οικιστικές πυκνώσεις» πριν από την απόφαση του ΣτΕ 1942/2017 είχαν διατυπωθεί ποικίλες απόψεις, κατά άμεσο ή έμμεσο τρόπο. Ενδεικτικά, στο σημείο αυτό παραθέτουμε μόνο τις θέσεις των εκπροσώπων των αρμόδιων υπουργείων. Η υπόλοιπη σχετική βιβλιογραφία παρατίθεται στο τέλος. |
| Β. Αποστόλου, Όσο κοιτάμε μόνο προς τον ουρανό τόσο θα βλέπουμε τις πυρκαγιές να φουντώνουν, σε Dasarxeio.com, 22/08/2017. | |
| Γ. Σταθάκης, Οικιστικές Πυκνώσεις: η επόμενη θεσμική πρωτοβουλία του ΥΠΕΝ, σε Dasarxeio.com, 10/07/2017. | |
| Γ. Τσιρώνης, Οικιστικές πυκνώσεις στους δασικούς χάρτες, σε Dasarxeio.com, 01/08/2017. | |
| Γ. Τσιρώνης, Προχωράει καλά το ζήτημα των δασικών χαρτών, σε Dasarxeio.com, 30/06/2017. | |
| Γ. Τσιρώνης, «Ευκαιρία οι δασικοί χάρτες», σε Dasarxeio.com, 18/06/2017. | |
| Σ. Φάμελλος, Απάντηση του Αν. ΥΠΕΝ σε δημοσίευμα της WWF σε Dasarxeio.com, 08/09/2017. | |
| Σ. Φάμελλος, Θα σεβαστούμε την όποια απόφαση του ΣτΕ για τις οικιστικές πυκνώσεις, σε Dasarxeio.com, 03/07/2017. | |
| Σ. Φάμελλος, Οι δασικοί χάρτες πρέπει και θα προχωρήσουν…, σε Dasarxeio.com,13/03/20171. | |
| Σ. Φάμελλος, Το πρόβλημα της χώρας δεν είναι οι δασικοί χάρτες, αλλά αυτά που αποκαλύπτουν οι δασικοί χάρτες, σε Dasarxeio.com. 16/03/2017. | |
| Σ. Φάμελλος, Συνέντευξη για δασικούς χάρτες, Ελληνικό, γήπεδο ΠΑΟ, σε Dasarxeio.com, 31/05/2015. | |
| Σ. Φάμελλος, Τον Σεπτέμβρη η ανάρτηση δασικών χαρτών για Κ. Μακεδονία και Αττική, σε Dasarxeio.com, 05/08/2017 | |
| Σ. Φάμελλος, Οι δασικοί χάρτες δεν θα καθυστερήσουν ούτε μια μέρα, σε Dasarxeio.com, 19/08/2017. | |
| Υπ. Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Ενημερωτικό Σημείωμα και κατατεθείσα Τροπολογία για τους Δασικούς Χάρτες σε Dasarxeio.com, 06/09/2017. | |
| ΙV. Δύο κύρια ζητήματα | |
| 4 | Η ΣτΕ 1942/2017 έχει πλούσιο έδαφος νομικών ζητημάτων και ακόμη πλουσιότερο υπέδαφος. |
| Στη ΣτΕ 1942/2017 θίγονται, μεταξύ άλλων, σοβαρότατα ζητήματα του Δασικού Δικαίου, τα οποία έχουν άμεσες ή έμμεσες επιπτώσεις στο Κτηματολογικό Δασικό Δίκαιο. Σε αυτά εντάσσουμε: | |
| i. Τη νομική αντιμετώπιση της κ.υ.α. 34844/11.7.2016, [κοινή απόφαση του Υπουργού και του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΦΕΚ ΑΑΠ 145/20.7.2016)]. | |
| ii. Τον ορισμό κριτηρίων προσδιορισμού της «οικιστικής πύκνωσης», κατά την έννοια του άρθρου 23, παρ. 4, ν. 3889/2010, (όπως ισχύει). | |
| iii. Την έλλειψη ορισμού των «οικιστικών πυκνώσεων». | |
| iv. Τον οριστικό χαρακτήρα της εξαιρέσεως των «οικιστικών πυκνώσεων» από τον αναρτώμενο δασικό χάρτη και τη διαδικασία αντιρρήσεων κατ’ αυτού. | |
| v. Τη μη θεμελίωση των «οικιστικών πυκνώσεων» σε λόγους δημόσιου συμφέροντος. | |
| vi. Την έκταξη των «οικιστικών πυκνώσεων» από τους δασικούς χάρτες. | |
| vii. Τη ματαίωση εντάξεως των «οικιστικών πυκνώσεων» στο δασολόγιο. | |
| viii. Την αυθαίρετη δόμηση εντός δασικών εκτάσεων, η οποία δεν μπορεί (άρθρο 4 και 25 Συντ.) να συνιστά επιβράβευση της αυθαίρετης δομήσεως εντός δασών. | |
| ix. Την εξαίρεση των «οικιστικών πυκνώσεων», η οποία δεν αποτελεί πρόσφορο μέσο ούτε για να εξυπηρετηθεί ο σκοπός της ενημερώσεως της Διοικήσεως ως προς τα χαρακτηριστικά των «οικιστικών πυκνώσεων». | |
| x. Την πλημμέλεια της διατάξεως για τις «οικιστικές πυκνώσεις», πλημμέλεια που δε θεραπεύεται με την πρόβλεψη ότι σε όσες από τις ως άνω περιοχές έχουν δασικό χαρακτήρα εξακολουθεί να εφαρμόζεται η δασική νομοθεσία. | |
| xi. Την αντίθεση των «οικιστικών πυκνώσεων» στο άρθρο 24, παρ. 1, Συντ . | |
| 5 | Μεταξύ των αντικειμένων για τα οποία αποφαίνεται η απόφαση ξεχωρίζουν δύο. Το ένα συγκεντρώνει ομοφωνία, το άλλο χαρακτηρίζεται από πλειοψηφία (τριών μελών) έναντι μειοψηφίας (δύο μελών). |
| Ομοφωνία υπάρχει σε σχέση με την ανάγκη εκδόσεως Προεδρικού Διατάγματος για τη ρύθμιση των «οικιστικών πυκνώσεων». | |
| Αντίθετα, το ζήτημα της συνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων», αυτό καθ’ εαυτό, βρίσκει την πενταμελή σύνθεση του Ε΄ τμήματος του ΣτΕ να καταγράφει δύο θέσεις, μία της (τριμελούς) πλειοψηφίας υπέρ της αντισυνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων» και άλλη της (διμελούς) μειοψηφίας που αποδέχεται τη συνταγματικότητά τους. | |
| V. Υπουργική απόφαση ή Προεδρικό διάταγμα | |
| Α. Συγκεκριμενοποίηση διατάξεων | |
| 6 | Κατ’ εξουσιοδότηση του δεύτερου εδαφίου του άρθρου 23, παρ. 4, ν. 3889/2010 εκδόθηκε η επίμαχη 34844/11.7.2016 κοινή απόφαση του Υπουργού και Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΑΑΠ 145). |
| Με την απόφαση αυτή ορίσθηκαν κριτήρια προσδιορισμού της «οικιστικής πύκνωσης», κατά την έννοια του άρθρου 23, παρ. 4, ν. 3889/2010, όπως ισχύει. | |
| Τα κριτήρια αυτά, που δηλώνονται στην κ.υ.α. ως κριτήρια «προσδιορισμού του περιγράμματος της οικιστικής πύκνωσης», είναι: α) ο ελάχιστος αριθμός συγκέντρωσης κτιρίων και β) η μέση αναλογία αριθμού κτιρίων, ανηγμένη στην επιφάνεια που περιλαμβάνεται στο ιώδες περίγραμμα. | |
| 7 | Ειδικότερα: |
| «α) Ελάχιστος αριθμός κτιρίων: πενήντα (50). | |
| β) Για τον προσδιορισμό της επιφάνειας της έκτασης που περιλαμβάνεται εντός του ιώδους περιγράμματος ισχύουν τα ακόλουθα: | |
| αα. Όταν ο συνολικός αριθμός των κτιρίων είναι ίσος ή μεγαλύτερος των 50, αναλογεί τουλάχιστον ένα (1) κτίριο ανά 500 τ.μ. | |
| ββ. Όταν ο συνολικός αριθμός των κτιρίων είναι μεγαλύτερος των 100, αναλογεί τουλάχιστον ένα (1) κτίριο ανά 1.000 τ.μ. | |
| γγ. Όταν ο συνολικός αριθμός των κτιρίων είναι μεγαλύτερος των 400, αναλογεί τουλάχιστον ένα (1) κτίριο ανά 2.000 τ.μ.». | |
| 8 | Παραπέρα, στην ίδια επίμαχη κ.υ.α. εισάγονται οι ακόλουθες ρυθμίσεις: |
| Για τον υπολογισμό των ως άνω επιφανειών δεν λαμβάνεται υπόψη το μέγεθος της κάθε ιδιοκτησίας, αλλά μόνο το σύνολο της περιοχής εντός του ιώδους περιγράμματος (παρ. 2). | |
| 9 | Οι κορυφές του ιώδους περιγράμματος πρέπει κατά το δυνατόν να ταυτίζονται με κτίρια (παρ. 3). |
| 10 | Σε κάθε στάδιο οι αρμόδιες υπηρεσίες δύνανται να ελέγχουν την ορθή εφαρμογή των κριτηρίων (παρ. 4). |
| 11 | Βάσει των ανωτέρω προσδιορίζονται, με ευθύνη των οικείων Ο.Τ.Α., ιώδη περιγράμματα για τις «οικιστικές πυκνώσεις», τα οποία διαβιβάζονται στις οικείες Διευθύνσεις Δασών της Αποκεντρωμένης Διοίκησης προκειμένου να εξαιρεθούν από την ανάρτηση κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 23 του Ν. 3889/2010 όπως ισχύει (παρ. 5, εδ. α΄). |
| 12 | Κατά την ανάρτηση του δασικού χάρτη της ευρύτερης περιοχής, το περιεχόμενο του δασικού χάρτη εντός των ιωδών περιγραμμάτων παραμένει ορατό και εκτός διαδικασίας ανάρτησης (παρ. 5, εδ. β΄). |
| 13 | Τυχόν δασικές εκτάσεις εντός των περιοχών των «οικιστικών πυκνώσεων» συνεχίζουν να υπάγονται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας (παρ. 5, εδ. β΄)[1]. |
| Β. Χαρακτηρισμός της κ.υ.α. από τη ΣτΕ 1942/2017 | |
| 14 | Σε σχέση με το χαρακτηρισμό της συγκεκριμένης κ.υ.α. ορίζονται στη δικαστική απόφαση τα ακόλουθα: «… η προσβαλλόμενη πράξη έχει αμιγώς κανονιστικό χαρακτήρα, μη αναφερομένη δε σε συγκεκριμένη περιοχή, δεν συνιστά η ίδια σχέδιο, χωροταξικό ή άλλο, ούτε έργο οποιοσδήποτε μορφής, η νόμιμη έγκριση ή υλοποίηση του οποίου θα προϋπέθετε την προηγούμενη εκπόνηση ειδικής περιβαλλοντικής μελέτης κατά την ισχύουσα νομοθεσία (βλ. ν. 4014/2011 κ.λπ.)». |
| 15 | Συναφής είναι και ο μερικός χαρακτηρισμός των εφαρμοστέων διατάξεων των ν. 3889/2010 και 4389/2016 από τη δικαστική απόφαση : «…οι οποίες αναφέρονται στην αποτύπωση και, περαιτέρω, την εξαίρεση από την ανάρτηση των δασικών χαρτών όσων περιοχών συγκεντρώνουν ορισμένα χαρακτηριστικά και περιλαμβάνονται εντός των ιωδών περιγραμμάτων, περιέχουν απρόσωπο κανόνα δικαίου και δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένη περιοχή, εκ των προτέρων εξατομικευμένη, για το λόγο δε αυτό δεν αποτελούν σχέδιο ή έργο και δεν προϋποθέτουν, κατά τα εκτιθέμενα στην προηγούμενη σκέψη, την κατάρτιση ορισμένης ειδικής μελέτης…»[2]. |
| Γ. Εφαρμογή του άρθρου 43, παρ. 2, Συντ | |
| 16 | Η ΣτΕ 1942/2017 εξετάζει την κ.υ.α. υπό το πρίσμα της διατάξεως του άρθρου 45, παρ. 2, Συντ. Ειδικότερα: |
| Τίθεται ο κανόνας ότι η σχετική νομοθετική εξουσιοδότηση παρέχεται προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ως αρχηγό της εκτελεστικής εξουσίας, ο οποίος ασκεί τη μεταβιβαζόμενη αρμοδιότητα με την έκδοση προεδρικών διαταγμάτων∙ | |
| με τα προεδρικά αυτά διατάγματα ρυθμίζονται είτε θέματα καθοριζόμενα σε γενικό πλαίσιο υπό ορισμένους όρους διά νόμων ψηφιζομένων από την Ολομέλεια της Βουλής (νόμων – πλαισίων), είτε ειδικά θέματα, προσδιοριζόμενα συγκεκριμένως από την εξουσιοδοτική νομοθετική διάταξη. | |
| 17 | Κατ’ εξαίρεση, επιτρέπεται να ορισθούν ως φορείς της κατ’ εξουσιοδότηση ασκούμενης νομοθετικής αρμοδιότητας και άλλα, εκτός του Προέδρου της Δημοκρατίας, όργανα της Διοίκησης. |
| 18 | Παρέχεται στον κοινό νομοθέτη η δυνατότητα να μεταβιβάζει στην εκτελεστική εξουσία την αρμοδιότητά του προς θέσπιση κανόνων δικαίου. |
| Απαιτείται, επομένως, στην περίπτωση αυτή, να περιέχει το κείμενο του νόμου όχι απλώς τον καθ’ ύλην προσδιορισμό του αντικειμένου της εξουσιοδοτήσεως, αλλά, επιπλέον, και την ουσιαστική ρύθμισή του, έστω και σε γενικό, ορισμένο, όμως, πλαίσιο, σύμφωνα προς το οποίο θα ενεργήσει η Διοίκηση, προκειμένου να ρυθμίσει τα μερικότερα θέματα. | |
| 19 | Ως ειδικότερα θέματα νοούνται εκείνα, τα οποία αποτελούν, κατά το περιεχόμενό τους και σε σχέση προς την ουσιαστική ρύθμιση που περιέχεται στο νομοθετικό κείμενο, μερικότερη περίπτωση ορισμένου θέματος που αποτελεί το αντικείμενο της εν λόγω νομοθετικής ρυθμίσεως[3]. |
| 20 | Υπό τα δεδομένα αυτά, η εξουσιοδοτική διάταξη του άρθρου 23, παρ. 4, του ν. 3889/2010, όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 153 παρ. ΙΑ του ν. 4389/2016, αντίκειται στο άρθρο 43, παρ. 2, Συντ. |
| Η ομόφωνη τοποθέτηση της πενταμελούς συνθέσεως χαρακτηρίζει την επίμαχη κοινή υπουργική απόφαση ως αντισυνταγματική, διότι προσκρούει στο άρθρο 43, παρ. 2, Συντ. Για το συγκεκριμένο ζήτημα των «οικιστικών πυκνώσεων» δεν αρκεί έκδοση κοινής υπουργικής αποφάσεως, αλλά απαιτείται έκδοση Προεδρικού Διατάγματος. | |
| Το Τμήμα άγεται προς ακύρωση της προσβαλλόμενης υπουργικής αποφάσεως, διότι εκδόθηκε κατ’ εξουσιοδότηση διατάξεως τυπικού νόμου, η οποία αντιβαίνει στο Σύνταγμα (σκέψη 15). | |
| VI. Προστασία φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος- δασικοί χάρτες- δασολόγιο | |
| 21 | Για μια ακόμη φορά το ΣτΕ επιβεβαιώνει, δοθείσης ευκαιρίας, την πάγια νομολογία του για το τρίπτυχο «προστασία (δασικού) περιβάλλοντος- δασικοί χάρτες- δασολόγιο»[4]. Ειδικότερα, το δικαστήριο αποφαίνεται ως εξής: |
| 22 | «…τα δάση και οι δασικές εκτάσεις, ως φυσικά αγαθά, και ανεξαρτήτως της ειδικότερης ονομασίας ή της θέσης τους, υπάγονται σε ιδιαίτερο και αυστηρό προστατευτικό καθεστώς, με σκοπό τη διατήρηση της κατά προορισμό χρήσης τους, ανατίθεται δε στον κοινό νομοθέτη η θέσπιση των επιβαλλομένων προληπτικών ή κατασταλτικών μέτρων για την επίτευξη του σκοπού αυτού (πρβλ. ΣτΕ 805/2016 επταμ., 2153/2015 Ολομ. κ.ά.)…»[5]. |
| 23 | «…η συνταγματική υποχρέωση διαφυλάξεως του εν γένει δασικού πλούτου της χώρας καθιστά κατ’ εξαίρεση μόνον επιτρεπτή τη μεταβολή της μορφής των δασικού χαρακτήρα εκτάσεων, τούτο δε εφόσον προέχει για την εθνική οικονομία η αγροτική εκμετάλλευση ή άλλη χρήση, επιβαλλόμενη από λόγους δημοσίου συμφέροντος (πρβλ. ΣτΕ 2499/2012 Ολομ.)…»[6]. |
| 24 | «…ο σκοπός δημοσίου συμφέροντος που επιδιώκεται να εξυπηρετηθεί με την απώλεια δασικού πλούτου οφείλει να σταθμίζεται προς τη διατήρηση άθικτου του τελευταίου, η οποία αποτελεί εξ ορισμού σκοπό δημοσίου συμφέροντος, συνταγματικής, μάλιστα, εμβελείας (ΣτΕ 2153/2015 Ολομ.)…»[7]. |
| 25 | «…Περαιτέρω, η στάθμιση αυτή πρέπει να διενεργείται από τα αρμόδια δημόσια όργανα, νομοθετικά και διοικητικά, δεν είναι δε ανεκτή η καταστροφή της δασικής βλάστησης ορισμένης δασικού χαρακτήρα εκτάσεως από οποιονδήποτε τρίτο. Η καταστροφή αυτή, εφόσον, παρά ταύτα, λάβει χώρα, καθιστά υποχρεωτικώς ληπτέο το συνταγματικό μέτρο της αναδάσωσης και, περαιτέρω, την υπαγωγή της δασικής έκτασης που καταστράφηκε σε προστατευτικό καθεστώς ακόμη αυστηρότερο από το προβλεπόμενο για τις εκτάσεις που διατηρούν τη δασική τους μορφή (πρβλ. ΣτΕ 2153/2015 Ολομ., 2499/2012 Ολομ., 2778/1988 Ολομ.)…»[8]. |
| 26 | «…ο συνταγματικός νομοθέτης, γνωρίζοντας ότι η προστατευτική του δασικού πλούτου νομοθεσία, οσοδήποτε ολοκληρωμένη και αυστηρή, δεν θα μπορούσε να εγγυηθεί την αποτελεσματική προστασία του χωρίς τον έγκυρο εντοπισμό και την μετά ταύτα καταγραφή των δασικού χαρακτήρα εκτάσεων, ανήγαγε σε συνταγματική υποχρέωση την κατάρτιση Δασολογίου, προαπαιτούμενο της οποίας είναι η κατάρτιση δασικών χαρτών (άρθρο 20 παρ. 3 του ν. 3889/2010, όπως το άρθρο αυτό είχε τροποποιηθεί με το άρθρο 55 του ν. 4030/2011 και το άρθρο 7 παρ. 7 του ν. 4164/2013 και αντικαταστάθηκε με το άρθρο 153 παρ. Η του ν. 4389/2016)….»[9]. |
| Σημειωτέο ότι τα παραπάνω απηχούν ομόφωνες θέσεις του ΣτΕ στην παρούσα απόφασή του. | |
| VIΙ. Συνταγματικότητα ή μη των «οικιστικών πυκνώσεων», αυτή καθ εαυτή | |
| Α. Γενικά | |
| 27 | Το ζήτημα της συνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων», αυτό καθ’ εαυτό, δίχασε τη πενταμελή σύνθεση του Ε΄ Τμήματος στην απόφαση ΣτΕ 1942/2017: Τρία μέλη τάχθηκαν υπέρ της αντισυνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων» κατά τη συγκεκριμένη ρύθμισή τους[10], ενώ δύο μέλη έκριναν ότι οι ρυθμίσεις για τις «οικιστικές πυκνώσεις» δεν αντιτίθενται στο άρθρο 24 Συντ[11]. Στη συνέχεια προτάσσονται οι θέσεις της μειοψηφίας. |
| Β. Η θέση της μειοψηφίας υπέρ της συνταγματικότητας- Θεματογραφία των ζητημάτων | |
| 28 | Αντικείμενο της αποφάσεως του ΣτΕ είναι, μεταξύ άλλων, η διάταξη του άρθρου 23, παρ. 4, ν. 3889/2010, όπως αντικαταστάθηκε από το άρθρο 153, παρ. ΙΑ, ν. 4389/2016, σε συνδυασμό με τις διατάξεις της επίμαχης κ.υ.α. |
| Σε σχέση με τις διατάξεις αυτές, η μειοψηφούσα θέση επιλέγει τα ακόλουθα επιχειρήματα προς θεμελίωση της συνταγματικότητας, καθένα από τα οποία προβάλλει την ύπαρξη ενός νομικού ζητήματος. | |
| 29 | α. Σε σχέση με την εισαγόμενη εξαίρεση: Προσωρινή εξαίρεση και μόνο από την ανάρτηση δασικών χαρτών. |
| «Η διάταξη αυτή, κατά την έννοιά της, περιορίζεται σε προσωρινή εξαίρεση από την ανάρτηση [και όχι από την κατάρτιση, κατά τη ρητή αντιδιαστολή του νόμου, ούτε από την τελική διαμόρφωση] των δασικών χαρτών των εκτάσεων εκείνων που θα περιληφθούν εντός του ιώδους περιγράμματος, ως αποτελούσες, κατά την ορολογία του νόμου, περιοχές “οικιστικών πυκνώσεων”», (υπό 12). | |
| 30 | β. Στόχος η δυνατότητα καταγραφής περιοχών με δασικό χαρακτήρα και με αυθαίρετη δόμηση, για να εξετασθεί ο προσήκων τρόπος αντιμετωπίσεως του προβλήματος. |
| «…Η εξαίρεση αυτή αποβλέπει, κατ’ ουσίαν, στην παροχή της δυνατότητος καταγραφής περιοχών που έχουν μεν δασικό χαρακτήρα, έχει, όμως, αναπτυχθεί εντός αυτών, είτε δυνάμει, νομίμων ή μη, αδειών είτε και αυθαιρέτως, δόμηση, οι οποίες πρέπει, κατά την αντίληψη του νομοθέτη, να εντοπισθούν, όχι για να εξαιρεθούν άνευ ετέρου από την προστασία της δασικής νομοθεσίας, αλλά για να εξετασθεί ο προσήκων τρόπος αντιμετωπίσεως του προβλήματος…», (υπό 12). | |
| 31 | γ. Οι «οικιστικές πυκνώσεις» παραμένουν ορατές. |
| «… Άλλωστε, στην προσβαλλομένη υπουργική απόφαση ρητώς ορίζεται ότι το περιεχόμενο του δασικού χάρτη εντός των ιωδών περιγραμμάτων παραμένει ορατό …», (υπό 12). | |
| 32 | δ. Το ιώδες περίγραμμα οικιστικών πυκνώσεων υπάγεται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας, συμπεριλαμβανομένων και των σχετικών κυρώσεων. |
| «…και ότι οι εντός αυτού δασικές εκτάσεις συνεχίζουν να υπάγονται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας, | |
| τούτο δε συνεπάγεται, μεταξύ άλλων, και την συνέχιση εφαρμογής, και στις περιοχές αυτές, των διατάξεων που προβλέπουν τις κάθε είδους κυρώσεις για παραβίαση της δασικής νομοθεσίας…», (υπό 12). | |
| 33 | ε. Στόχος η επιτάχυνση της διαδικασίας κυρώσεως των δασικών χαρτών κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους. |
| «…Η προσωρινή αυτή εξαίρεση από την ανάρτηση (και όχι από την προστασία) υπηρετεί ένα θεμιτό, κατά το Σύνταγμα, σκοπό, αφού αποβλέπει στην επιτάχυνση της διαδικασίας κυρώσεως των δασικών χαρτών κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους,…», (υπό 12). | |
| 34 | Στ. Χαρακτηρισμός των «οικιστικών πυκνώσεων» ως μικρών περιοχών, που μένουν προσωρινά εκτός της διαδικασίας. |
| 35 | ζ. Ο προβλεπόμενος μεγάλος αριθμός υποβαλλόμενων αντιρρήσεων. |
| «…όπου ο προβλεπόμενος μεγάλος αριθμός υποβαλλομένων αντιρρήσεων θα εμπόδιζε την ταχεία ολοκλήρωση της όλης διαδικασίας…», (υπό 12). | |
| 36 | η. Οι δασικές υπηρεσίες μπορούν σε κάθε στάδιο να ελέγχουν την εφαρμογή των σχετικών κριτηρίων. |
| «… Περαιτέρω, κατά την έννοια των αυτών διατάξεων, το περίγραμμα χαράσσεται μεν, κατ’ αρχήν, από όργανα των Ο.Τ.Α., όπως, όμως, ρητώς ορίζεται στην προσβαλλομένη υπουργική απόφαση, οι αρμόδιες υπηρεσίες, δηλαδή, κυρίως, οι δασικές, μπορούν σε κάθε στάδιο να ελέγχουν την εφαρμογή των κριτηρίων, αποκλείοντας από την συμπερίληψη στα ιώδη περιγράμματα περιοχών που, κατά την κρίση τους, πρέπει να εξακολουθήσουν περιλαμβανόμενες, ως αμιγώς δασικές, στον αναρτώμενο δασικό χάρτη…», (υπό 12). | |
| 37 | θ. Δυνατή η υποβολή αντιρρήσεων από τρίτους. |
| «…Εξ άλλου, και εφ’ όσον, πάντως, κατά τους ορισμούς της προσβαλλομένης πράξεως, το περιεχόμενο των εντός του περιγράμματος εκτάσεων παραμένει ορατό, είναι, κατά την έννοια των αυτών διατάξεων, δυνατή η υποβολή αντιρρήσεων από τρίτους, που ισχυρίζονται αποκλειστικά ότι δεν πληρούνται οι νόμιμες προϋποθέσεις (αριθμός κτιρίων, επιφάνεια έκτασης) για τη συμπερίληψη εκτάσεως εντός του ιώδους περιγράμματος,..», (υπό 12). | |
| 38 | ι. Δυνατή η δικαστική προστασία τρίτων. |
| «…ενώ είναι πάντοτε δυνατή η, μη δυνάμενη άλλωστε συνταγματικώς να αποκλεισθεί, δικαστική προστασία των εν λόγω τρίτων….», (υπό 12). | |
| 39 | ια. Αποκλείεται κάθε περαιτέρω μη νόμιμη δόμηση εντός των επίμαχων περιοχών. |
| «…Εννοείται, βεβαίως, ότι, μέχρι την ολοκλήρωση της όλης διαδικασίας ρυθμίσεως της τύχης των περιοχών που περιλαμβάνονται στο ιώδες περίγραμμα, αποκλείεται κάθε περαιτέρω μη νόμιμη δόμηση σε αυτές…», (υπό 12). | |
| 40 | Ιβ. Συμπέρασμα της μειοψηφίας. |
| «…Με την ερμηνεία αυτή, οι εν λόγω διατάξεις, δικαιολογούμενες από την ανάγκη ταχείας περαίωσης διαδικασιών που καθυστερούν αδικαιολόγητα επί μακρό χρόνο και μη θίγουσες την συνταγματική προστασία οποιοσδήποτε δασικής εκτάσεως, δεν αντίκεινται στο Σύνταγμα…», (υπό 12). | |
| Γ. Παρατηρήσεις στη μειοψηφούσα γνώμη της ΣτΕ 1942/2017 | |
| 41 | Παραπάνω καταγράψαμε τις κυριότερες θέσεις της μειοψηφούσας γνώμης, που έχει ταχθεί υπέρ της συνταγματικότητας των εξεταζόμενων διατάξεων. Στη συνέχεια επιχειρείται μια πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση των επικαλούμενων επιχειρημάτων σε συνδυασμό με τη διατύπωση δικών μας απόψεων. Ακολουθούμε ένα προς ένα όλα τα σχετικά επιχειρήματα, κατά τη σειρά που εκτέθηκαν παραπάνω. |
| 1. Σε σχέση με το πρώτο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 42 | Το επιχείρημα της προσωρινότητας της εξαιρέσεως των «οικιστικών πυκνώσεων» (παραπάνω περιθ. αρ. 29) εμπεριέχει από μόνο του μια υφέρπουσα, αλλά ουσιαστική, κατά την άποψή μας, αντίθεση, προς την οριστική εξαίρεση. Αυτή η προσέγγιση της προσωρινότητας επιτρέπει την εκδοχή ότι η μειοψηφούσα γνώμη δε θα συμφωνούσε προς μια οριστική εξαίρεση, την οποία φαίνεται να απορρίπτει ως αντισυνταγματική. |
| 43 | Η διάκριση μεταξύ οριστικής και προσωρινής εξαιρέσεως υπενθυμίζει την προσωρινή ρύθμιση του άρθρου 14 ν. 998/1979, η οποία αφενός έχει εξελιχθεί ως οριστική [μια και ισχύει εδώ και 38 (τριάντα οκτώ) χρόνια], χωρίς να υπάρχουν σοβαρές ελπίδες ότι θα απομακρυνθεί η συγκεκριμένη προσωρινότητα∙ αφετέρου έχει ήδη αποδοκιμασθεί από το Συμβούλιο της Επικρατείας. Ειδικότερα: |
| Νομολογία: | |
| «…για τη δήλωση ιδιοκτησίας του Δημοσίου επί των εκτάσεων αυτών, νόμιμο τίτλο αποτελεί, πέραν των πράξεων χαρακτηρισμού του άρθρου 14 του ν. 998/1979, πράξεων αναδασώσεως κ.λπ., όπου υπάρχουν (οι οποίες αποσπασματικά εκδόθηκαν κατά το μεταβατικό καθεστώς μέχρι την κύρωση των δασικών χαρτών και τη σύνταξη του δασολογίου και καταλαμβάνουν, πάντως, κατά τρόπο περιορισμένο και μη συστηματικά αποτυπούμενο τις δασικές περιοχές της Χώρας), η κύρωση των δασικών χαρτών, επί των οποίων αποτυπώνονται με πληρότητα και ακρίβεια τα όρια και η φύση των δασικών περιοχών…»[12]. | |
| 44 | Στο πνεύμα της παραπάνω αποφάσεως του ΣτΕ (805/2016), η προσωρινότητα της εξαιρέσεως των σχετικών «οικιστικών πυκνώσεων» θα μπορούσε να αξιολογηθεί ως εισαγόμενο μειονέκτημα στην όλη διαδικασία «δασικοί χάρτες- δασολόγιο-δασικό κτηματολόγιο»[13]. Στο πλαίσιο αυτής της απόψεως, την οποία ακολουθούμε ως περισσότερο συμβατή με τα άρθρα 24 και 117, παρ. 3, Συντ, το συγκεκριμένο επιχείρημα δεν είναι πρόσφορο για να θεμελιώσει τη συνταγματικότητα των «οικιστικών πυκνώσεων». |
| Υπενθυμίζουμε το συγκεκριμένο απόσπασμα: «Η διάταξη αυτή, κατά την έννοιά της, περιορίζεται σε προσωρινή εξαίρεση από την ανάρτηση [και όχι από την κατάρτιση, κατά τη ρητή αντιδιαστολή του νόμου, ούτε από την τελική διαμόρφωση] των δασικών χαρτών των εκτάσεων εκείνων που θα περιληφθούν εντός του ιώδους περιγράμματος, ως αποτελούσες, κατά την ορολογία του νόμου, περιοχές “οικιστικών πυκνώσεων”». | |
| 45 | Στο πλαίσιο του ίδιου επιχειρήματος αξίζει να επισημανθούν δύο ακόμη θέσεις. |
| Κατά την πρώτη θέση, εισάγεται, όπως επισημαίνεται, εξαίρεση από την ανάρτηση των δασικών χαρτών και όχι από την κατάρτιση ούτε από την τελική διαμόρφωσή τους. | |
| Αν αυτό σημαίνει ότι δεν εισάγεται προσωρινή εξαίρεση από την κατάρτιση, τότε θα έχουμε την εξής πιθανή κατάσταση: Οι «οικιστικές πυκνώσεις» θα μπορούν είτε να εισάγονται είτε να μην εισάγονται (προσωρινά ή οριστικά;) κατά την κατάρτιση των δασικών χαρτών, αλλά θα πρέπει να μην περιλαμβάνονται στην ανάρτηση. Έτσι, όμως, κατά την άποψή μας, εμφιλοχωρεί είτε μια αξιολογική νομοθετική αντίφαση (στο μέτρο που το επιχείρημα αυτό αποδίδεται στη νομοθετούσα υπουργική απόφαση και στη νομική διάταξη που την θεμελιώνει), είτε μια αξιολογική ερμηνευτική αντίφαση (στο βαθμό που θα επικρατήσει, με βάση το συγκεκριμένο επιχείρημα, η μειοψηφούσα γνώμη). | |
| Οι ίδιες παραπάνω παρατηρήσεις, ίσως μάλιστα, σε πιο έντονο βαθμό, ισχύουν και στην περίπτωση που οι «οικιστικές πυκνώσεις» δε θα εντάσσονται στην τελική διαμόρφωση των δασικών χαρτών. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει αποκλεισμό των «οικιστικών πυκνώσεων» από την κατάρτιση, ένταξή τους στην ανάρτηση, αλλά αποκλεισμό τους από την τελική διαμόρφωση των δασικών χαρτών. Μια «οικιστικοπυκνωτική» διαδρομή με μεταβαλλόμενο συνεχώς περιεχόμενο, που φαίνεται να μη συμβιβάζεται με την ασφάλεια των συναλλαγών και την ασφάλεια του δικαίου. | |
| 46 | Τέλος, αξίζει να επισημανθεί, ότι η μειοψηφούσα γνώμη αναφέρεται στις εκτάσεις εκείνες «που θα περιληφθούν εντός του ιώδους περιγράμματος, ως αποτελούσες, κατά την ορολογία του νόμου, περιοχές “οικιστικών πυκνώσεων”». Μήπως στο σημείο αυτό μπορεί να αποδοθεί στην μειοψηφούσα γνώμη, τουλάχιστον μια επιφύλαξη για την επιλογή του όρου «οικιστικές πυκνώσεις»; |
| 2. Σχέση με το δεύτερο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 47 | Το επόμενο επιχείρημα υπέρ των «οικιστικών πυκνώσεων» (παραπάνω περιθ. αρ. 29), αποσκοπεί στο να εξετασθεί ο προσήκων τρόπος αντιμετωπίσεως του προβλήματος της παράνομης δασικής δομήσεως. |
| 48 | Η εξαίρεση των «οικιστικών πυκνώσεων» από την ανάρτηση των δασικών χαρτών «κατ’ ουσίαν» αποσκοπεί στην παροχή δυνατότητας να καταγραφούν περιοχές που έχουν ταυτόχρονα διττό χαρακτήρα: αφενός είναι περιοχές με δασικό χαρακτήρα, αφετέρου είναι περιοχές όπου έχει αναπτυχθεί εντός αυτών δόμηση (κυρίως και προφανώς παράνομη). |
| 49 | Επομένως, η μειοψηφούσα γνώμη αναγνωρίζει εκ προοιμίου ότι οι λεγόμενες «οικιστικές πυκνώσεις» έχουν «δασικό χαρακτήρα». Το ορθό και σοβαρό αυτό επιχείρημα, δεν κρίνεται επαρκές, κατά τη μειοψηφούσα γνώμη, για να θεμελιώσει την αντισυνταγματικότητα της αυθαίρετης δασικής δομήσεως. |
| 50 | Γίνεται βέβαια δεκτό, ότι πρόκειται για περιοχές, στις οποίες αναπτύχθηκε δόμηση «δυνάμει νομίμων ή μη αδειών, είτε και αυθαιρέτως». Αυτή η συμπυκνωμένη διατύπωση κρύβει όλη τη δεισιδαιμονία που καλλιέργησε ο ανθρώπινος παράγων στα δάση και τις δασικές εκτάσεις της χώρας μας. Εδώ θα περίμενε ο κοινωνός του δικαίου μια περισσότερο εκτεταμένη θέση και μια περισσότερο θεμελιωμένη στο Σύνταγμα τοποθέτηση, που να στηλιτεύει την υπάρχουσα κατάσταση. |
| 51 | Η ανάγκη να εντοπισθούν οι περιοχές των «οικιστικών πυκνώσεων» δε ρυθμίζεται με το συγκεκριμένο τρόπο «για να εξαιρεθούν άνευ ετέρου από την προστασία της δασικής νομοθεσίας». Ο συγκεκριμένος τρόπος ρυθμίσεως εισάγεται «…για να εξετασθεί ο προσήκων τρόπος αντιμετωπίσεως του προβλήματος…». |
| 52 | Πρόκειται για δύο σκέψεις της μειοψηφούσας γνώμης, οι οποίες αποδίδουν στην ελεγχόμενη κ.υ.α. (και στη θεμελίωση της) σε σχέση με τις «οικιστικές πυκνώσεις» δύο στόχους. |
| 53 | Ο πρώτος στόχος είναι αρνητικά διατυπωμένος: στόχος της συγκεκριμένης ρυθμίσεως δεν είναι η εξαίρεση των «οικιστικών πυκνώσεων» από την προστασία της δασικής νομοθεσίας «άνευ ετέρου». Που σημαίνει ότι δεν αποκλείεται να καταστεί στόχος της κ.υ.α. η εξαίρεση των οικιστικών πυκνώσεων από την προστασία της δασικής νομοθεσίας, εάν το «έτερον» – προς το παρόν μη επακριβώς καθοριζόμενο- επισυμβεί. Δηλαδή μια νέα ρύθμιση που να απορρέει από νόμο, προεδρικό διάταγμα ή υπουργική απόφαση. |
| 54 | Ο δεύτερος στόχος της κ.υ.α., κατά την ίδια μειοψηφούσα γνώμη, είναι «να εξετασθεί ο προσήκων τρόπος αντιμετωπίσεως του προβλήματος». Δηλαδή εισάγονται οι συγκεκριμένες ρυθμίσεις για τις «οικιστικές πυκνώσεις» για να εξετασθεί –όχι για να εισαχθεί κι ούτε για να εφαρμοσθεί συγκεκριμένος τρόπος- ο προσήκων τρόπος (προσήκων πέρα από τις «οικιστικές πυκνώσεις» και ανεξάρτητα από αυτές;) αντιμετωπίσεως του προβλήματος. Με τη σκέψη αυτή δηλώνεται ότι αναζητείται ακόμη ο εντοπισμός ενός τρόπου αντιμετωπίσεως του προβλήματος, διαφορετικός από τις εισαγόμενες ρυθμίσεις για τις «οικιστικές πυκνώσεις». |
| 55 | Πάντως και οι δύο παραπάνω στόχοι συνδέονται με «την αντίληψη του νομοθέτη», όπως ρητά ορίζεται στη συγκεκριμένη σκέψη της μειοψηφούσας γνώμης. |
| 3. Σχέση με το τρίτο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| Οι «οικιστικές πυκνώσεις» παραμένουν ορατές. | |
| 56 | Η μειοψηφούσα γνώμη επισημαίνει: «… Άλλωστε, στην προσβαλλομένη υπουργική απόφαση ρητώς ορίζεται ότι το περιεχόμενο του δασικού χάρτη εντός των ιωδών περιγραμμάτων παραμένει ορατό …», (υπό 12). |
| Το ότι στην επίμαχη κ.υ.α. ορίζεται ρητώς ότι το περιεχόμενο του δασικού χάρτη «εντός των ιωδών περιγραμμάτων» – δηλαδή εντός των «οικιστικών πυκνώσεων»- παραμένει ορατό ανάγεται έμμεσα σε θετικό στοιχείο, αφού προφανώς δεν αποκρύπτονται. Ωστόσο, το ζήτημα δεν είναι αν «τα ιώδη περιγράμματα» κατά το περιεχόμενό τους είναι ή όχι ορατά, δηλαδή αν αποκρύπτονται ή όχι. Το ζήτημα είναι αν τα «ιώδη περιγράμματα», κατά τη συγκεκριμένη νομική μεταχείρισή τους, όντας ορατά, αντιτίθενται ή όχι στα άρθρα 24 και 117, παρ. 3, Συντ. Εάν δεν ήταν ορατά, θα υπήρχε ένας πρόσθετος λόγος προσβολής του περιβαλλοντικού Συντάγματός μας. | |
| 4. Σχέση με το τέταρτο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 57 | Το επόμενο επιχείρημα έχει το ακόλουθο περιεχόμενο: Το ιώδες περίγραμμα των «οικιστικών πυκνώσεων» υπάγεται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας, συμπεριλαμβανομένων και των σχετικών κυρώσεων[14]. Το επιχείρημα αυτό περιέχει δύο σκέλη. |
| 58 | Κατά το πρώτο σκέλος, επισημαίνεται ότι οι δασικές εκτάσεις εντός του «ιώδους περιγράμματος» συνεχίζουν να υπάγονται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας. Αυτό είναι εν μέρει ακριβές: Συνεχίζουν να υπάγονται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας, αλλά υπό το εισαγόμενο νέο νομικό καθεστώς που ισχύει για τις «οικιστικές πυκνώσεις». Επομένως, αυτό το νέο καθεστώς, εντασσόμενο στη δασική νομοθεσία, επιτρέπει την εφαρμογή όλων των διατάξεών της, εκτός από εκείνες που διέπουν ειδικά τις «οικιστικές πυκνώσεις». Για παράδειγμα, νέο νομικό καθεστώς είναι το ότι οι πυκνώσεις αυτές εξαιρούνται από τις αναρτήσεις των δασικών χαρτών. |
| 59 | Σύμφωνα με το δεύτερο σκέλος του τέταρτου επιχειρήματος της μειοψηφούσας γνώμης, το ότι οι «οικιστικές πυκνώσεις» υπάγονται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας συνεπάγεται ορισμένες συνέπειες. Ειδικότερα, μεταξύ άλλων, συνεπάγεται τη συνέχιση της εφαρμογής και στις περιοχές αυτές των διατάξεων που προβλέπουν κάθε είδους κυρώσεις για παραβίαση της δασικής νομοθεσίας. |
| 60 | Ένα από τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι για ποιους λόγους δεν επιβλήθηκαν οι κάθε είδους κυρώσεις για παραβίαση της δασικής νομοθεσίας μέχρι σήμερα[15]. Εκτός αν υφέρπει η σκέψη, ότι ό,τι έγινε στο παρελθόν έγινε και δεν ανατρέπεται. Αλλά και στο πλαίσιο αυτής της σκέψης, ποιες εγγυήσεις παρέχει το συγκεκριμένο επιχείρημα ότι η ίδια κατάσταση δε θα επαναληφθεί και στο μέλλον; Εκτός αν στο ίδιο επιχείρημα αποδώσουμε διαχρονική αξία και συνεπώς επαναλαμβανόμενη εφαρμογή. |
| 61 | Πέρα από αυτά, ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο όρος «δασική νομοθεσία», στον οποίο, όπως δεχθήκαμε[16], εντάσσονται διαχρονικά και διατοπικά διατάξεις του Δασικού, Εποικιστικού, Περιβαλλοντικού, Κτηματολογικού και Κτηματολογικού Δασικού Δικαίου. |
| 5. Σχέση με το πέμπτο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 62 | Περιεχόμενο του πέμπτου επιχειρήματος της μειοψηφούσας γνώμης είναι το ότι στόχος της προσωρινής εξαιρέσεως είναι η επιτάχυνση της διαδικασίας κυρώσεως των δασικών χαρτών κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους. |
| Επαναλαμβάνουμε τη σκέψη: «…Η προσωρινή αυτή εξαίρεση από την ανάρτηση (και όχι από την προστασία) υπηρετεί ένα θεμιτό, κατά το Σύνταγμα, σκοπό, αφού αποβλέπει στην επιτάχυνση της διαδικασίας κυρώσεως των δασικών χαρτών κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους,…», (υπό 12). | |
| 63 | Σε σχέση με το επιχείρημα της επιταχύνσεως και των σωρευτικών αναεπιταχύνσεων- δόθηκε η ευκαιρία να επισημάνουμε ότι σχεδόν δεν υπάρχει δασικό νομοθέτημα που να μην επικαλείται την επιδιωκόμενη από αυτό επιτάχυνση. Μόνο που κάθε επιγενόμενη επιτάχυνση σηματοδοτεί τη μερική ή ολική αποτυχία κάθε προηγουμένης. Επομένως, αυτός ο θεμιτός κατά το Σύνταγμα σκοπός της επιταχύνσεως εξελίσσεται σε πάρα πολλές περιπτώσεις σε μη θεμιτή κατά το Σύνταγμα αποτυχία. |
| 64 | Το ότι η προσωρινή εξαίρεση από την ανάρτηση αποβλέπει στην επιτάχυνση της διαδικασίας κυρώσεως των δασικών χαρτών κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους είναι ζήτημα εξαιρετικά αμφιλεγόμενο. |
| 65 | Πρώτα απ’ όλα δεν μπορεί να είναι ακριβής ούτε και επιτυχής η διατύπωση «κατά το μεγαλύτερο ποσοστό τους». Δεν είναι ακριβής -και βέβαια μη αποδεκτή- η εισαγωγή ενός ποσοτικού κριτηρίου, αυτού καθ΄ εαυτό, σε ζητήματα προστασίας δασών και δασικών εκτάσεων. Διότι το ποσοτικό κριτήριο είναι συνάρτηση του τοπικού στοιχείου: άλλο είναι το ποσοτικό κριτήριο στην Αττική και στη Χαλκιδική και άλλο στην Πίνδο. Αλλά και διότι η προστασία του (δασικού) περιβάλλοντος δεν είναι μόνο συνάρτηση ποσότητας αλλά κυρίως συνάρτηση ποιότητας. |
| 66 | Παραπέρα, είναι ζήτημα εξαιρετικά αμφιλεγόμενο, διότι και αν ακόμη γίνει δεκτό ότι αποσκοπεί στην επιτάχυνση της διαδικασίας κυρώσεως των δασικών χαρτών, ένας τέτοιας μορφής στόχος, που στηρίζεται στην (προσωρινή έστω) απομάκρυνση του πάσχοντος μέρους, δεν έχει σοβαρές πιθανότητες επιτυχίας στο σύνολο της Ελληνικής Επικράτειας. Διότι στο άμεσο μέλλον, σε κάποια φάση, θα αναδυθεί το ελάττωμα της δασικής δομήσεως και θα πρέπει να αντιμετωπισθεί. Η προσωρινή εξαίρεση από την ανάρτηση στο δασικό χάρτη των «οικιστικών πυκνώσεων» σηματοδοτεί και προσωρινή «οιονεί λύση», με εμφανέστατη και αναμενόμενη την ανάδυση του όλου προβλήματος και πάλι κατά τη διάρκεια της παρούσας γενιάς. Πρόκειται για στόχο αναβολής και όχι για το στόχο επιλύσεως. |
| 6. Σχέση με το έκτο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 67 | Εξάλλου, εντύπωση προξενεί το γεγονός ότι η μειοψηφούσα γνώμη χαρακτηρίζει τις «οικιστικές πυκνώσεις» ότι είναι «…μικρές σχετικά κατ΄ έκταση περιοχές…». Κατά τη δική μας εκτίμηση ούτε μικρές είναι –αλλά μεγάλες- κατ΄ έκταση, ούτε μπορεί να γίνει κατά Σύνταγμα δεκτό ότι ένα τέτοιο ποσοτικό κριτήριο, και αν είναι ακριβές, είναι επαρκές και πρόσφορο για να αφήσει προσωρινά εκτός της διαδικασίας τις «μικρές» αυτές «οικιστικές πυκνώσεις». Τέτοιο ποσοτικό κριτήριο δεν μπορεί να ενταχθεί στα άρθρα 24 και 117, παρ. 3, Συντ. |
| 7. Σχέση με το έβδομο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 68 | Στο έβδομο επιχείρημα της μειοψηφούσας γνώμης εντάσσεται ο προβλεπόμενος μεγάλος αριθμός υποβαλλόμενων αντιρρήσεων. |
| «…όπου ο προβλεπόμενος μεγάλος αριθμός υποβαλλομένων αντιρρήσεων θα εμπόδιζε την ταχεία ολοκλήρωση της όλης διαδικασίας…» (υπό 12). | |
| 69 | Το επιχείρημα αυτό αναφέρεται σε μια πρόβλεψη, ότι δηλαδή θα υπάρξει μεγάλος αριθμός υποβαλλόμενων αντιρρήσεων. Με δεδομένο αυτό, θα εμποδιζόταν η «ταχεία ολοκλήρωση της διαδικασίας». Αποκλείονται έτσι οι περιοχές των «οικιστικών πυκνώσεων» από την ανάρτηση των δασικών χαρτών, με στόχο να μην εξαρτάται από το μεγάλο αριθμό των αντιρρήσεων η ολοκλήρωση της όλης διαδικασίας. |
| 70 | Ο θεσμός των αντιρρήσεων είναι ένας σωστός θεσμός που συμβάλλει στην προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων. Εάν η θωράκιση αυτού του θεσμού γίνεται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να εμποδίζεται η ταχεία ολοκλήρωση της σχετικής διαδικασίας, οφείλεται σε σχετική νομοθετική ρύθμιση της συνθέσεως και της λειτουργίας των προβλεπόμενων αρμόδιων οργάνων, σε συνδυασμό με τις συνθήκες που επικρατούν. Εφόσον προβλέπεται μεγάλος αριθμός αντιρρήσεων, θα έπρεπε το βάρος – από τη μειοψηφούσα γνώμη- να δοθεί όχι στην αφαίρεση αρμοδιοτήτων με τη μέθοδο του περιορισμού της ύλης, αλλά στην ανάγκη ενισχύσεως των υπαρχόντων οργάνων ή στην αντικατάστασή τους από όλα όργανα περισσότερο αποτελεσματικά. Σε κάθε περίπτωση η θεμελίωση των «οικιστικών πυκνώσεων» στον προβλεπόμενο μεγάλο αριθμό υποβαλλόμενων αντιρρήσεων δεν είναι, κατά την άποψή μας, πρόσφορο επιχείρημα υπέρ της συνταγματικότητας των «ιωδών περιγραμμάτων». |
| 8. Σχέση με το όγδοο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 71 | Η μειοψηφία της ΣτΕ 1942/2017 στο θέμα της συνταγματικότητας ή όχι των «οικιστικών πυκνώσεων», θεμελιώνει τη συνταγματικότητα (και) στη σκέψη ότι οι δασικές υπηρεσίες μπορούν σε κάθε στάδιο να ελέγχουν την εφαρμογή των σχετικών κριτηρίων. Ωστόσο, το επιχείρημα αυτό έχει περισσότερα σκέλη. |
| 72 | Το πρώτο σκέλος αναφέρεται στην επιλογή και τη σχετική λειτουργία των οργάνων των Ο.Τ.Α., ως επιφορτισμένων με την καταγραφή των «οικιστικών πυκνώσεων». Στη μειοψηφούσα γνώμη δεν επιχειρείται καμία κρίση σε σχέση με την παρεχόμενη αρμοδιότητα σε όργανα των Ο.Τ.Α. Μια πρώτη σκέψη είναι κατά πόσο μια τέτοια παραχώρηση είναι σύννομη και στη συνέχεια αν μπορεί να οδηγήσει σε ανεκτά αποτελέσματα. |
| Πάντως, οι εξελίξεις που ακολούθησαν δείχνουν ότι η όλη επιλογή δεν ήταν η καλύτερη δυνατή, αφενός λόγω των ανακριβειών που υπάρχουν στη χάραξη των περιγραμμάτων από τα όργανα των Ο.Τ.Α, αφετέρου λόγω των υπερβολικών καθυστερήσεων, οι οποίες οδήγησαν στο φαινόμενο των συνεχών παρατάσεων, οι οποίες με τη σειρά τους κατέληξαν σε πολλές αναρτήσεις των δασικών χαρτών (εντοπίσαμε τέσσερις μέχρι τώρα σε ορισμένες Διευθύνσεις Δασών). | |
| 73 | Το επόμενο σκέλος του ίδιου όγδοου επιχειρήματος αναφέρεται στη δυνατότητα που παρέχεται τις αρμόδιες υπηρεσίες, κυρίως τις δασικές υπηρεσίες, για έλεγχο των εισαγόμενων κριτηρίων για τις «οικιστικές πυκνώσεις», έλεγχος που μπορεί να γίνεται «σε κάθε στάδιο». Στο πεδίο αυτό αναδύεται ένα βασικό ζήτημα. Με ποιο νομικό καθεστώς θα γίνει αυτός ο έλεγχος; Με βάση τις υπάρχουσες ρυθμίσεις για τις «οικιστικές πυκνώσεις»; Αν ναι, τότε πως θεωρείται δεδομένη η συνταγματικότητα των ρυθμίσεων για τις «οικιστικές πυκνώσεις»; Μήπως εδώ υπεισέρχεται ένα πρωθύστερο σχήμα; Αλλά και παραπέρα, είναι και πάλι δεδομένη η συνταγματικότητα όλων των εισαγόμενων κριτηρίων για τη διαπίστωση υπάρξεως ή μη «οικιστικών πυκνώσεων»; Κατά τη γνώμη μας, το συγκεκριμένο σκέλος του όγδοου επιχειρήματος δεν ενισχύει καθόλου τη θέση της συνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων». |
| 74 | Στο πλαίσιο του ελέγχου αυτού των κριτηρίων από τις δασικές υπηρεσίες, η μειοψηφούσα γνώμη αναγνωρίζει στις δασικές υπηρεσίες την αρμοδιότητα να αποκλείουν συγκεκριμένες περιοχές από τα ιώδη περιγράμματα, αν κατά την κρίση τους οι περιοχές αυτές «πρέπει να εξακολουθήσουν περιλαμβανόμενες, ως αμιγώς δασικές, στον αναρτώμενο δασικό χάρτη». Πέρα από το ζήτημα των «αμιγώς δασικών περιοχών», το οποίο επισημάναμε παραπάνω, και η αριστοτεχνικά δομημένη αυτή σκέψη εμπεριέχει δεδομένη τη συνταγματικότητα των «ιωδών περιγραμμάτων», από τα οποία θα αποκλεισθούν οι «αμιγώς δασικές περιοχές». Αλλά και πάλι το σχήμα είναι πρωθύστερο, μια και θεωρείται ως συνταγματικό το ιώδες περίγραμμα, όταν αυτή η συνταγματικότητά του είναι το ζητούμενο. |
| 75 | Εντοπίζουμε και ένα ακόμη σκέλος στο πεδίο του όγδοου επιχειρήματος. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο χρησιμοποιούμενος όρος περιοχές «αμιγώς δασικές». Η χρήση του όρου αυτού εισάγει μια νέα διάκριση των δασικών περιοχών σε αμιγώς δασικές και, κατ΄ αντιδιαστολή, σε μη αμιγώς δασικές. Υπάρχει, όμως, άμεση ανάγκη να προσδιορισθεί με ακρίβεια, πληρότητα και σαφήνεια ο όρος «περιοχές αμιγώς δασικές». Αλλιώς, η όλη σκέψη είναι και για το λόγο αυτόν απρόσφορη για να θεμελιώσει τη συνταγματικότητα των διατάξεων που διέπουν τις «οικιστικές πυκνώσεις». |
| 76 | Ως επιστέγασμα των σχετικών συλλογισμών που εντοπίζονται στο πεδίο του όγδοου επιχειρήματος, αναδύεται το ερώτημα, κατά πόσο οι σημερινές δασικές υπηρεσίες είναι πράγματι σε θέση να εκπληρώσουν μια τέτοια αποστολή, όταν η υπάρχουσα υποδομή σε πρόσωπα και σε ύλη (κυρίως -αλλά όχι μόνο- οικονομικά μέσα) φαίνεται να μην επιτρέπουν την υλοποίηση μιας τέτοιας πρόσθετης αρμοδιότητας ελέγχου. Εξάλλου, η πρόσθετη αυτή αρμοδιότητα ελέγχου – αν γίνει αποδεκτή και εφαρμοσθεί στην πράξη- υποδηλώνει έμμεσα αλλά με σαφήνεια, ότι οι δασικές υπηρεσίες καλούνται να εμφυσήσουν σάρκα και οστά σε περιοχές που για πρώτη φορά καλούνται «αμιγώς δασικές περιοχές». |
| 77 | Εξακολουθεί να παραμένει σημαντικό το ζήτημα κατά πόσο οι όροι «οικιστικές πυκνώσεις» και «ιώδη περιγράμματα» – που χρησιμοποιούνται εναλλάξ και στους συλλογισμούς της μειοψηφούσας γνώμης- είναι ταυτόσημοι ή όχι. |
| 78 | Καταλήγουμε στην άποψη ότι η μετακύλυση αυτής της αρμοδιότητας στις δασικές υπηρεσίες δεν μπορεί να συμβάλλει αποτελεσματικά στην προσπάθεια προωθήσεως της συνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων». |
| 9. Σχέση με το ένατο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 79 | Η μειοψηφούσα γνώμη επικαλείται ως επιχείρημα της συνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων» ότι είναι δυνατή η υποβολή αντιρρήσεων από τρίτους. |
| 80 | Μια προσεκτική προσέγγιση στη συνολική διατύπωση του ένατου επιχειρήματος, όπως αυτό ενυπάρχει στο κείμενο της εξεταζόμενης εδώ αποφάσεως ΣτΕ 1942/2017, επιτρέπει τη διατύπωση των ακόλουθων παρατηρήσεων. |
| 81 | Το περιεχόμενο των εντός του περιγράμματος εκτάσεων παραμένει ορατό κατά τους ορισμούς της προσβαλλόμενης πράξης. Πότε, όμως, είναι «ορατό» το περιεχόμενο αυτό; Κατά την κατάρτιση του δασικού χάρτη, πράγματι είναι ορατό. Όχι, δυστυχώς, κατά την ανάρτηση του δασικού χάρτη, αφού κατά τους ορισμούς της προσβαλλόμενης πράξης εξαιρούνται (= αποκλείονται) από την ανάρτηση των δασικών χαρτών οι «οικιστικές πυκνώσεις». Η εξαίρεση αυτή συνιστά σοβαρή προσβολή της αρχής της δημοσιότητας, μιας αρχής που, όπως είναι γνωστό, διέπει το Κτηματολογικό Δασικό Δίκαιο εν γένει. |
| Το μη αναρτημένο τμήμα της δασικής περιοχής είναι ορατό στη δασική υπηρεσία, παραμένει, όμως, αόρατο για κάθε ενδιαφερόμενο και έχοντα έννομο συμφέρον τρίτο. Αυτό σημαίνει ότι το τελευταίο πρόσωπο, αντιλαμβανόμενο την όλη κατάσταση, με κάποιο τρόπο (λ.χ. επιτόπια έρευνα), θα ζητήσει να του δοθεί το μη αναρτημένο τμήμα της δασικής περιοχής και εφόσον το αίτημά του γίνει αποδεκτό, μπορεί να προχωρήσει σε άσκηση αντιρρήσεων. Αν το αίτημα του δεν γίνει δεκτό, απομένει η δικαστική οδός. | |
| 82 | Αλλά η μειοψηφούσα γνώμη στο συλλογισμό της δεν επικαλείται τις παραπάνω περιπτώσεις. Προσφεύγει μόνο στις περιπτώσεις υποβολής αντιρρήσεων, όταν οι τρίτοι «ισχυρίζονται αποκλειστικά ότι δεν πληρούνται οι νόμιμες προϋποθέσεις (αριθμός κτιρίων, επιφάνεια έκτασης) για τη συμπερίληψη εκτάσεως εντός του ιώδους περιγράμματος». Αλλά αυτό τι σημαίνει; Είναι φανερό ότι η μειοψηφούσα γνώμη θεωρεί και πάλι δεδομένη την ύπαρξη των «οικιστικών πυκνώσεων» – την οποία θεωρεί a priori συνταγματική – και ενδιαφέρεται αν τηρούνται ή όχι οι «νόμιμες προϋποθέσεις» για τη συμπερίληψη της εκτάσεως εντός του ιώδους περιγράμματος (αριθμός κτιρίων, επιφάνεια εκτάσεως). Για ποιες όμως «νόμιμες προϋποθέσεις»; Αυτές τις προϋποθέσεις, τη συνταγματικότητα των οποίων καλείται να θεμελιώσει. Και πάλι προκύπτει η εφαρμογή ενός πρωθύστερου σχήματος. |
| 10. Σχέση με το δέκατο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 83 | Το επόμενο κατά σειρά επιχείρημα σε σχέση με τη συνταγματικότητα των «οικιστικών πυκνώσεων» επικεντρώνεται στο ότι είναι δυνατή η δικαστική προστασία τρίτων. Επί λέξει: «…ενώ είναι πάντοτε δυνατή η, μη δυνάμενη άλλωστε συνταγματικώς να αποκλεισθεί, δικαστική προστασία των εν λόγω τρίτων….», (υπό 12). |
| 84 | Η μειοψηφούσα γνώμη προσφεύγει στους τρίτους, (που έχουν βέβαια το δικαίωμα υποβολής αντιρρήσεων), για να επισημάνει ότι αυτοί, ενόψει της συνολικής (;;) καταστάσεως, που δημιουργείται σε νομικό και σε εξωνομικό πεδίο, έχουν τη δικαστική προστασία, που βέβαια, όπως τονίζεται, δεν μπορεί να αποκλεισθεί συνταγματικώς. Αντικείμενο, όμως, αυτής της δικαστικής προστασίας είναι η συνολική ενατένιση της όλης καταστάσεως που δημιουργείται από τις ρυθμίσεις των «ιωδών περιγραμμάτων», συμπεριλαμβανομένων των «οικιστικών πυκνώσεων», και όχι επιλεκτικά το περιορισμένο ζήτημα αν πληρούνται ή όχι οι «νόμιμες» (;;) προϋποθέσεις «…(αριθμός κτιρίων, επιφάνεια έκτασης) για τη συμπερίληψη εκτάσεως εντός του ιώδους περιγράμματος». |
| 85 | Εξάλλου, το ζήτημα δεν είναι ποια δικαιώματα έχουν οι τρίτοι (ή ποια δικαιώματα παραμένουν σε αυτούς), αλλά αν τα «ιώδη περιγράμματα» και οι «οικιστικές πυκνώσεις», τουλάχιστον κατά το συγκεκριμένο τρόπο ρυθμίσεώς τους, αντιτίθενται ή όχι στο Σύνταγμα. Η συνταγματικότητα ή αντισυνταγματικότητά τους δεν μπορεί να βασίζεται στην άσκηση των όποιων δικαιωμάτων απονέμει στους τρίτους η έννομη τάξη στο πεδίο της δικαστικής προστασίας τους. Η υφέρπουσα μετακύλυση του βάρους ελέγχου στους τρίτους δεν είναι επαρκές έρεισμα για τη συνταγματικότητα των «οικιστικών πυκνώσεων», ούτε κατά την άποψή μας, προσφέρεται να καταστεί θεμελίωση της συνταγματικότητάς τους. |
| 11. Σχέση με το ενδέκατο επιχείρημα συνταγματικότητας | |
| 86 | Αποκλείεται κάθε περαιτέρω μη νόμιμη δόμηση εντός των επίμαχων περιοχών. |
| Το ακριβές απόσπασμα έχει ως εξής: «Εννοείται, βεβαίως, ότι, μέχρι την ολοκλήρωση της όλης διαδικασίας ρυθμίσεως της τύχης των περιοχών που περιλαμβάνονται στο ιώδες περίγραμμα, αποκλείεται κάθε περαιτέρω μη νόμιμη δόμηση σε αυτές». Κατά την άποψή μας, η σκέψη αυτή είναι αμφίσημη: Μπορεί να εκληφθεί τόσο ως επιχείρημα υπέρ της αντισυνταγματικότητας όσο και ως επιχείρημα υπέρ της συνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων». | |
| 87 | Προτού εξηγήσουμε την άποψή μας αυτή, χρήσιμη για την κατανόησή της μπορεί να είναι η παρακάτω ερμηνευτική προσέγγισή της. |
| Η μειοψηφούσα γνώμη επιλέγει τη διατύπωση ενός χρονικού σημείου ολοκληρώσεως συγκεκριμένης ρυθμιστικής διαδικασίας. | |
| 88 | Η ρυθμιστική διαδικασία έχει ως αντικείμενο την τύχη «των περιοχών που περιλαμβάνονται στο ιώδες περίγραμμα», δηλαδή την τύχη των «οικιστικών πυκνώσεων». Εδώ πρέπει να γίνει διπλή προσέγγιση. Από τη μια μεριά με βάση το εισαγόμενο νομικό καθεστώς που ρυθμίζει τις «οικιστικές πυκνώσεις» (εάν αυτό τελικά κριθεί συνταγματικό)∙ από την άλλη μεριά χωρίς το νομικό καθεστώς των «οικιστικών πυκνώσεων» (εάν αυτό κριθεί τελικά αντισυνταγματικό). |
| 89 | Εάν το εισαγόμενο νομικό καθεστώς κριθεί συνταγματικό, -άποψη που μπορεί να αποδοθεί στη μειοψηφούσα γνώμη-, τότε η ολοκλήρωση της σχετικής διαδικασίας μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη διαμόρφωση και λειτουργία του δασολογίου, ακριβέστερα με τη διαμόρφωση και λειτουργία του δασικού κτηματολογίου. Αυτό πρέπει να νοείται ως νόμιμη διαδικασία που διέπει τη δόμηση στις περιοχές με τα ιώδη περιγράμματα. |
| 90 | Βέβαια, μπορεί σχετικά να υποστηριχθούν και άλλα ενδιάμεσα χρονικά σημεία, όπως είναι αυτό της κυρώσεως των δασικών χαρτών ή εκείνο της συστάσεως και λειτουργίας μόνο του δασολογίου. Αυτά, όμως, τα ενδιάμεσα χρονικά σημεία ολοκληρώσεως της σχετικής διαδικασίας θα οδηγήσουν σε καταστάσεις ανακριβείς. |
| 91 | Αυτό, όμως, που ενδέχεται να υποστηριχθεί είναι ότι ως ολοκλήρωση της διαδικασίας νοείται η ολοκλήρωση της διαδικασίας που διέπει τις «οικιστικές πυκνώσεις». Το τελευταίο ενδεχόμενο, αποτελεί, κατά την άποψή μας, και την απευκταία λύση. Διότι όλες οι «οικιστικές πυκνώσεις» θα ενταχθούν στο όρο «νόμιμη δόμηση». |
| 92 | Όπως ήδη επισημάναμε, δεν αποκλείεται καθόλου το εισαγόμενο νομικό καθεστώς να κριθεί αντισυνταγματικό, άποψη την οποία ακολουθεί ορθά η πλειοψηφούσα γνώμη της αποφάσεως ΣτΕ 1492/2017 και η οποία υποστηρίχθηκε προηγουμένως και στη θεωρία. Σε αυτό το ενδεχόμενο, η ολοκλήρωση της διαδικασίας ρυθμίσεως της τύχης των περιοχών που περιλαμβάνονται στο ιώδες περίγραμμα θα γίνει με τη χρονική εξέλιξη, που απαιτεί η υπάρχουσα διαδικασία κυρώσεως δασικών χαρτών, συντάξεως δασολογίου και λειτουργίας δασικού κτηματολογίου. |
| 93 | Επομένως, η μη νόμιμη δόμηση -που αποκλείεται ορθώς από τη μειοψηφούσα γνώμη- πρέπει να αποκλεισθεί ούτως ή άλλως από σήμερα, χωρίς απολύτως κανένα «ευεργετικό-καταστροφικό» χρονικό ορίζοντα, μια και δεν κατέστη δυνατό να αποκλεισθεί μέχρι σήμερα. |
| 12. Σχέση με το δωδέκατο επιχείρημα συνταγματικότητας -συμπέρασμα | |
| 94 | Συμπέρασμα της μειοψηφίας στο θέμα των «οικιστικών πυκνώσεων». |
| Επαναλαμβάνουμε αυτολεξεί το επιχείρημα-συμπέρασμα της μειοψηφίας στην απόφαση του ΣτΕ 1942/2017 στο θέμα των «οικιστικών πυκνώσεων»: «Με την ερμηνεία αυτή, οι εν λόγω διατάξεις, δικαιολογούμενες από την ανάγκη ταχείας περαίωσης διαδικασιών που καθυστερούν αδικαιολόγητα επί μακρό χρόνο και μη θίγουσες την συνταγματική προστασία οποιοσδήποτε δασικής εκτάσεως, δεν αντίκεινται στο Σύνταγμα». | |
| 95 | Η μειοψηφούσα γνώμη επαναλαμβάνει ότι οι διατάξεις που διέπουν τις «οικιστικές πυκνώσεις» δικαιολογούνται από συγκεκριμένη ανάγκη: την ανάγκη ταχείας περαιώσεως των διαδικασιών, που καθυστερούν αδικαιολόγητα από μακρό χρονικό διάστημα. Σε σχέση με το επιχείρημα αυτό υπάρχουν ήδη διατυπωμένες θέσεις παραπάνω. |
| 96 | Επαναλαμβάνουμε και εδώ τα ακόλουθα: |
| Η μειοψηφούσα γνώμη επιδιώκει την ικανοποίηση της ανάγκης ταχείας περαιώσεως των διαδικασιών που καθυστερούν αδικαιολόγητα, με το να δέχεται την απομάκρυνση των ελαττωματικών περιπτώσεων και όχι με το να προτείνει, σε αδρές έστω γραμμές, τρόπο θεραπείας των ελαττωμάτων. | |
| 97 | Ορθά χαρακτηρίζει τη σχετική καθυστέρηση αδικαιολόγητη, αλλά περιορίζεται στο σχετικό χαρακτηρισμό, χωρίς να αντιμετωπίζει, σε σχέση με το συγκεκριμένο ζήτημα, τις συνεχείς επί δεκαετίες παραβιάσεις των διατάξεων των άρθρων 24 και 117, παρ. 3, Συντ, παραβιάσεις που προξένησαν το όλο πολύπλοκο ζήτημα της παράνομης δασικής δομήσεως. |
| 98 | Εξάλλου, ή ίδια γνώμη δέχεται ότι οι επίμαχες διατάξεις δε θίγουν τη συνταγματική προστασία οποιασδήποτε δασικής εκτάσεως. Αυτό το συμπέρασμα ανταποκρίνεται σε μια favor valididatis της μειοψηφούσας γνώμης υπέρ των οικιστικών πυκνώσεων, χωρίς όμως να έχει πειστικά ερείσματα στο πλαίσιο του Συντάγματός μας. Κατά την άποψή μας, θίγονται, ίσως σε πολύ επικίνδυνο βαθμό οι διατάξεις για τη συνταγματική προστασία και μάλιστα – κατά την εισαγόμενη διατύπωση – «οποιασδήποτε δασικής εκτάσεως». Οι «οικιστικές πυκνώσεις» εντός των ιωδών περιγραμμάτων δεν μπορεί να εξαιρεθούν από «οποιασδήποτε δασικές εκτάσεις». |
| 98 | Στη συνέχεια εξετάζονται οι θέσεις της πλειοψηφίας. |
| Δ. Η θέση της πλειοψηφίας υπέρ της αντισυνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων» -Θεματογραφία των ζητημάτων | |
| 99 | Αντικείμενο της αποφάσεως του ΣτΕ είναι, μεταξύ άλλων, η διάταξη του άρθρου 23, παρ. 4, ν. 3889/2010, όπως αντικαταστάθηκε από το άρθρο 153, παρ. ΙΑ, ν. 4389/2016, σε συνδυασμό με τις διατάξεις της επίμαχης κ.υ.α. |
| Σε σχέση με τις διατάξεις αυτές, η πλειοψηφούσα θέση επιλέγει τα ακόλουθα επιχειρήματα προς θεμελίωση της αντισυνταγματικότητας, καθένα από τα οποία προβάλλει την ύπαρξη ενός νομικού ζητήματος. | |
| 100 | 1. Συγκεντρώσεις κτιρίων αυθαίρετες. |
| «οι “οικιστικές πυκνώσεις” αποτελούν συγκεντρώσεις κτιρίων, κατά τεκμήριο αυθαιρέτων…», (υπό 12). | |
| 102 | 2. Οριστική εξαίρεση από τους δασικούς χάρτες. |
| «…η δε εξαίρεσή τους από τον αναρτώμενο δασικό χάρτη και τη διαδικασία αντιρρήσεων κατ’ αυτού νοείται από το νομοθέτη ως οριστική…», (υπό 12). | |
| 103 | 3. Πρώτη θεμελίωση του οριστικού της εξαιρέσεως. |
| «…Τούτο συνάγεται από το γεγονός ότι η διάταξη αυτή αφενός δεν προβλέπει άλλη διαδικασία, η οποία, υπό το ισχύον νομοθετικό καθεστώς, θα διασφάλιζε ότι οι εντός των «πυκνώσεων» δασικές εκτάσεις θα συμπεριληφθούν στους οριστικούς δασικούς χάρτες και, εν τέλει, στο Δασολόγιο (πρβλ. σχετικώς, άρθρο 24 για τις περιοχές μη εγκύρως οριοθετημένων οικισμών κ.λπ.),…», (υπό 12). | |
| 104 | Δεύτερη θεμελίωση του οριστικού της εξαιρέσεως. |
| 4. «…αφετέρου δε από τον ρητώς διατυπούμενο σκοπό της, που είναι η «περιβαλλοντική και πολεοδομική διαχείριση» των «οικιστικών πυκνώσεων», τμήματα των οποίων έχουν, εν τούτοις, εγνωσμένο δασικό χαρακτήρα (βλ. προπαρασκευαστικές εργασίες ψήφισης του ν. 4389/2016, ανωτέρω)…», (υπό 12). | |
| 105 | 5. Ανυπαρξία λόγου δημοσίου συμφέροντος. |
| «…Η εξαίρεση, εξάλλου, αυτών των περιοχών από τους δασικούς χάρτες και, κατ’ επέκταση, από το Δασολόγιο δεν υπαγορεύεται από κανένα σκοπό δημοσίου συμφέροντος,…», (υπό 12). | |
| 106 | 6. Απρόσφορη η εξαίρεση για την επιτάχυνση. |
| «…είναι δε, ιδίως, απρόσφορη για την επιτάχυνση της κύρωσης των δασικών χαρτών…». | |
| 107 | 7. Θεμελίωση πρώτη της απροσφορότητας της εξαιρέσεως για την επιτάχυνση. |
| «…Τούτο δε διότι, για μεν τα τμήματα των δασικών χαρτών ως προς τα οποία δεν υποβλήθηκαν αντιρρήσεις, η κύρωση των δασικών χαρτών προβλέπεται ως άμεση και χωρεί ανεξαρτήτως της εκβάσεως των αντιρρήσεων (άρθρο 17 του ν. 3889/2010), που, άλλωστε, δεν αφορούν τα τμήματα αυτά,…», (υπό 12). | |
| 108 | 8. Θεμελίωση δεύτερη της απροσφορότητας της εξαιρέσεως για την επιτάχυνση. |
| «…για δε τα υπόλοιπα τμήματα, ως προς τα οποία υποβλήθηκαν αντιρρήσεις, μετατίθεται μεν για το μετά την εξέταση των αντιρρήσεων χρόνο, γεγονός που επιφέρει μοιραίως τις αναγκαίες καθυστερήσεις…», (υπό 12). | |
| 109 | 9. Θεμελίωση τρίτη της απροσφορότητας της εξαιρέσεως για την επιτάχυνση. |
| «…πρόσφορος, όμως, τρόπος αντιμετώπισής τους δεν είναι προδήλως η εκ προοιμίου έκταξή τους από τους δασικούς χάρτες,…», (υπό 12). | |
| «…η οποία αφενός μεν στερεί χωρίς αποχρώντα λόγο τα τμήματα αυτά και από την προσωρινή, αλλά άμεση, ισχύ της καταγραφής τους ως δασικών στον καταρτισθέντα χάρτη (άρθρο 17 παρ. 7), και, αφετέρου, όχι απλώς δεν επιταχύνει, αλλά ματαιώνει, υπό το ισχύον νομοθετικό καθεστώς, την συμπερίληψή τους στο Δασολόγιο…», (υπό 12). | |
| 110 | 10. Αυθαίρετη δόμηση σε δασικές εκτάσεις. |
| «…Είναι, βεβαίως, άλλο το ζήτημα του τρόπου αντιμετώπισης του προβλήματος της αυθαίρετης δόμησης εντός δασικών εκτάσεων, η οποία δεν μπορεί (άρθρο 4 και 25 Συντ.) να συνιστά επιβράβευση της αυθαίρετης δόμησης εντός δασών και μεταχείριση όσων την επιχειρούν ευνοϊκότερη ακόμη και έναντι εκείνων που δόμησαν σε εκτάσεις κίτρινου περιγράμματος, δηλαδή εντός οικισμών, έστω και μη νομίμως οριοθετημένων (άρθρο 24), αφού, πάντως, η όποια λύση του προβλήματος όχι μόνο δεν αποκλείει, αλλά, αντιθέτως, προϋποθέτει την έγκυρη καταγραφή των εκτάσεων ως δασικών στον αναρτώμενο δασικό χάρτη…», (υπό 12). | |
| 111 | 11. Περιστολή πληρότητας δασολογίου. |
| «…Περαιτέρω, η εξαίρεση των περιοχών αυτών από τους δασικούς χάρτες, περιστέλλουσα την πληρότητα του υπό κατάρτιση Δασολογίου,…», (υπό 12). | |
| 112 | 12. Απρόσφορος τρόπος για ενημέρωση της διοικήσεως. |
| «…δεν είναι πρόσφορο μέσο ούτε για να εξυπηρετηθεί ο σκοπός της ενημέρωσης της Διοίκησης ως προς τα χαρακτηριστικά των «οικιστικών πυκνώσεων…», (υπό 12). | |
| «… αφού, αντιθέτως, το σκοπό αυτό θα εξυπηρετούσε η υπαγωγή και των εκτάσεων αυτών στη διαδικασία ανάρτησης των δασικών χαρτών και των κατ’ αυτών αντιρρήσεων, με τις οποίες οι ενδιαφερόμενοι θα έθεταν οι ίδιοι υπόψη της Διοίκησης οποιοδήποτε στοιχείο θα συνηγορούσε υπέρ των απόψεών τους, στην περίπτωση δε αυτή θα εξηρούντο από το Δασολόγιο μόνον οι εκτάσεις για τις οποίες θα συνέτρεχε νόμιμος λόγος και όχι όλες συλλήβδην οι εκτάσεις που αποτελούν την «οικιστική πύκνωση», είτε δομημένες αυθαιρέτως είτε και αδόμητες…», (υπό 12). | |
| 113 | 13. Προσήκουσα απογραφή στο Δασολόγιο. |
| «…Τέλος, η πρόβλεψη στην επίμαχη διάταξη ότι σε όσες από τις ως άνω περιοχές έχουν δασικό χαρακτήρα εξακολουθεί να εφαρμόζεται η δασική νομοθεσία, δεν θεραπεύει την πλημμέλεια της διάταξης αυτής, διότι, κατά τα προαναφερόμενα, η προστασία των δασών μέσω της δασικής νομοθεσίας ολοκληρώνεται, κατά το Σύνταγμα, με την προσήκουσα απογραφή τους με το Δασολόγιο, την οποία, όμως, παρακωλύει η εν λόγω διάταξη….», ( υπό 12). | |
| 114 | 14. Εντοπισμός από τους Ο.Τ.Α. |
| «Ενόψει τούτων, η επίμαχη διάταξη, η οποία εξαιρεί από τη διαδικασία των δασικών χαρτών τις οικιστικές πυκνώσεις, οι οποίες, μάλιστα, εντοπίζονται και υποδεικνύονται από τους οικείους Ο.Τ.Α., αντίκειται στο άρθρο 24 παρ. 1 Συντ». | |
| Ε. Παρατηρήσεις στην πλειοψηφούσα γνώμη της ΣτΕ 1942/2017 | |
| 115 | Παραπάνω καταγράψαμε τις κυριότερες θέσεις της πλειοψηφούσας γνώμης, που έχει ταχθεί υπέρ της αντισυνταγματικότητας των εξεταζόμενων διατάξεων. Στη συνέχεια επιχειρείται μια πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση των επικαλούμενων επιχειρημάτων σε συνδυασμό με τη διατύπωση δικών μας απόψεων. Ακολουθούμε ένα προς ένα όλα τα σχετικά επιχειρήματα, κατά τη σειρά που εκτέθηκαν παραπάνω. |
| 1. Επιχείρημα πρώτο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Συγκεντρώσεις αυθαίρετων κτιρίων | |
| 116 | Στο πλαίσιο του πρώτου, κατά την άποψή μας, επιχειρήματος υπέρ της αντισυνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων» μπορεί να δοθεί βαρύτητα στην εννοιολογική σκιαγράφηση των «οικιστικών πυκνώσεων»: «Αποτελούν συγκεντρώσεις κτιρίων, κατά τεκμήριο αυθαιρέτων». |
| Κυρίαρχο στοιχείο της αυθαιρεσίας τους είναι η εγκατάστασή τους σε δάση (με την ευρεία του όρου σημασία). Αυτή η συγκεκριμένη αυθαιρεσία αποτελεί και τη μέγιστη αντίθεση -σε βαθμό προσβολής- των διατάξεων που προστατεύουν τα δάση κα τις δασικές εκτάσεις κατά το Σύνταγμα (άρθρο 24 και 117, παρ. 3). | |
| Ωστόσο, το στοιχείο της αυθαιρεσίας δεν επικεντρώνεται μόνο στα κτίρια, ο εννοιολογικός προσδιορισμός των οποίων ενδιαφέρει από πολλές απόψεις στη συγκεκριμένη περίπτωση. Εξεταστέο παραμένει, αν η «συγκέντρωση», αυτή καθ΄ εαυτή, είναι σύννομη (= μη αυθαίρετη) ή έκνομη (= αυθαίρετη). Επομένως, το όλο ζήτημα συνέχεται με το συγκεκριμένο τρόπο που η επίμαχη κ.υ.α. προσδιορίζει της συγκέντρωση αυτή των κτιρίων. Εδώ αν υπάρχει «αυθαιρεσία», -που κατά τη γνώμη μας υπάρχει-, εντοπίζεται στα κριτήρια (κυρίως ποσοτικά) που εισάγονται στο κείμενο της κ.υ.α. για τον προσδιορισμό των «οικιστικών πυκνώσεων». Τα κριτήρια αυτά δε συμβιβάζονται με το γράμμα και το πνεύμα των οικείων διατάξεων του περιβαλλοντικού Συντάγματός μας. | |
| 2. Επιχείρημα δεύτερο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Οριστικός ο χαρακτήρας της εξαιρέσεως | |
| 117 | Σε σχέση με τις «οικιστικές πυκνώσεις» – ως συγκεκριμένες περιοχές σε εκτάσεις δασικού χαρακτήρα- εισάγονται δύο σημαντικές εξαιρέσεις: |
| Εξαιρούνται από την ανάρτηση των δασικών χαρτών. | |
| 118 | Εξαιρούνται, όμως, και από τη διαδικασία υποβολής αντιρρήσεων. |
| Το διττό αυτό αντικείμενο εξαιρέσεως των «οικιστικών πυκνώσεων», όπως ορθά επισημαίνεται, έχει οριστικό χαρακτήρα. | |
| Οι εξαιρέσεις αυτές, σε συνδυασμό με τον οριστικό χαρακτήρα τους, έχουν ως άμεση συνέπεια την χωρίς επιστροφή απομάκρυνση των σχετικών δασικών εκτάσεων, όπου υπάρχουν οι «οικιστικές πυκνώσεις», από την εισαγόμενη στο άρθρο 24, παρ. 1, Συντ ειδική προστασία – «ένα ιδιαίτερο και αυστηρό προστατευτικό καθεστώς, με σκοπό τη διατήρηση της κατά προορισμό χρήσης τους…»-, όπως ρητά ορίζεται στη σκέψη 11 της σχολιαζόμενης δικαστικής αποφάσεως[17]. | |
| Εδώ, η εισαγόμενη διττή εξαίρεση των «οικιστικών πυκνώσεων» προσβάλλει τόσο την αρχή της δημοσιότητας (αφού η ανάρτηση είναι σημαντικό μέσο δημοσιότητας) όσο και το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα προσφυγής σε δευτεροβάθμια κρίση κατά το Δασικό Δίκαιο, μια κρίση που αν ισχύει για ορισμένες εκτάσεις και αποκλείεται για άλλες εκτάσεις προσκρούει και στην αρχή της ίσης μεταχειρίσεως όμοιων καταστάσεων, η οποία βέβαια εφαρμόζεται και στο πεδίο της νομοθετικής παραγωγής. | |
| 3. Επιχείρημα τρίτο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| 119 | 3. Σε σχέση με την πρώτη θεμελίωση του οριστικού της εξαιρέσεως των «οικιστικών πυκνώσεων». |
| Η πλειοψηφούσα γνώμη θεμελιώνει την άποψή της, ότι «οικιστικές πυκνώσεις» εξαιρούνται οριστικά από τους δασικούς χάρτες και από τη διαδικασία των αντιρρήσεων, σε δύο βάσεις. | |
| Πρώτη βάση: δεν προβλέπεται στην κ.υ.α. άλλη συγκεκριμένη διαδικασία, που θα διασφάλιζε ότι οι εκτάσεις εντός των «οικιστικών πυκνώσεων» θα συμπεριληφθούν στους οριστικούς δασικούς χάρτες και στη συνέχεια στο Δασολόγιο. | |
| Επί λέξει η πλειοψηφούσα γνώμη δέχεται ότι «…Τούτο συνάγεται από το γεγονός ότι η διάταξη αυτή αφενός δεν προβλέπει άλλη διαδικασία, η οποία, υπό το ισχύον νομοθετικό καθεστώς, θα διασφάλιζε ότι οι εντός των «πυκνώσεων» δασικές εκτάσεις θα συμπεριληφθούν στους οριστικούς δασικούς χάρτες και, εν τέλει, στο Δασολόγιο (πρβλ. σχετικώς, άρθρο 24 για τις περιοχές μη εγκύρως οριοθετημένων οικισμών κ.λπ.),…», (υπό 12). | |
| Έτσι, ορθά γίνεται δεκτό, ότι παρά την καταγραφή τους – συνεπώς και παρά την ακριβή γνώση της υπάρξεως των «οικιστικών πυκνώσεων» – η παραπάνω διττή εξαίρεσή τους αντιτίθεται στο άρθρο 24, παρ. 1, σε συνδυασμό με το άρθρο 117, παρ. 3, Συντ. | |
| 4. Επιχείρημα τέταρτο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| 120 | Σε σχέση με τη δεύτερη θεμελίωση του οριστικού της εξαιρέσεως των «οικιστικών πυκνώσεων». |
| Η πλειοψηφούσα γνώμη θεμελιώνει την άποψή της, ότι «οικιστικές πυκνώσεις» εξαιρούνται οριστικά από τους δασικούς χάρτες και τη διαδικασία των αντιρρήσεων, και σε μια δεύτερη βάση. | |
| Η βάση αυτή συνέχεται με το σκοπό της εξαιρέσεως (όπως αυτός διατυπώνεται στις προπαρακευαστικές εργασίες ψηφίσεως του ν. 4389/2016), ο οποίος έγκειται στην «περιβαλλοντική και πολεοδομική διαχείριση» των «οικιστικών πυκνώσεων», παρά το γεγονός ότι τμήματά των εκτάσεων αυτών έχουν «εγνωσμένο δασικό χαρακτήρα». Στην διαλεκτική των νέων τεχνικών όρων ο «εγνωσμένος δασικός χαρακτήρας» αντιπαραβάλλεται στις «αμιγώς δασικές εκτάσεις» (παραπάνω υπό περιθ. αρ. 74). | |
| Ωστόσο, η υπάρχουσα «περιβαλλοντική και πολεοδομική διαχείριση» είναι μια σύνθεση κανόνων δικαίου -πολλές φορές- βάναυσης προσβολής τους, που οδήγησε στις σημερινές απαράδεκτες καταστάσεις. Εκτός αν υπονοείται ότι πρόκειται να επισυμβεί μια νέα «περιβαλλοντική και πολεοδομική διαχείριση», δηλαδή ένα νέο νομικό καθεστώς διάφορο από το υπάρχον, που θα επιτρέπει τη διατήρηση των «οικιστικών πυκνώσεων» εντός περιοχών με εγνωσμένο δασικό χαρακτήρα. Μια τέτοια, όμως, εξέλιξη, θα προσέκρουε στο υπάρχον Σύνταγμα. | |
| 5. Επιχείρημα πέμπτο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Ανυπαρξία λόγου δημοσίου συμφέροντος | |
| 121 | Η πλειοψηφούσα γνώμη επισημαίνει παραπέρα ένα επιχείρημα ιδιαίτερης βαρύτητας σε σχέση με την εξαίρεση των «οικιστικών πυκνώσεων» από τους δασικούς χάρτες και από το Δασολόγιο: Την έλλειψη σκοπού δημόσιου συμφέροντος. Κατά τη ρητή διατύπωση, «Η εξαίρεση …δεν υπαγορεύεται από κανένα σκοπό δημόσιου συμφέροντος». |
| 122 | Η θέση αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική, κατά την άποψή μας. Κανένας δεν αρνείται ότι οι «οικιστικές πυκνώσεις» υπάρχουν σε εκτάσεις δασικού χαρακτήρα. Κανένας δεν αρνείται ότι υπάρχουν συνεχείς καταπατήσεις. Κανένας δεν αρνείται ότι προσβάλλεται το περιβάλλον και ειδικότερα το δασικό περιβάλλον. Αντίθετα, μάλιστα, γίνεται δεκτό ότι ισχύουν οι διατάξεις της δασικής νομοθεσίας. Παρά την αναγνώριση και αποδοχή όλων των παραπάνω, επιδιώκεται η –παρά το Σύνταγμα- νομιμοποίηση των «οικιστικών πυκνώσεων». Μια τέτοια, όμως νομιμοποίηση – που επέρχεται μέσω των ρυθμίσεων της επίμαχης κ.υ.α.- μόνο ως επιβράβευση της παρανομίας μπορεί να νοηθεί. Αλλά μια τέτοια επιβράβευση δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση σκοπό δημόσιου συμφέροντος. Αντίθετα, σκοπός του δημόσιου συμφέροντος είναι η πλήρης εφαρμογή των αρχών της νομιμότητας και της δημοσιότητας σε όλα τα στάδια από την κατάρτιση των δασικών χαρτών, τις ακολουθούσες ανάρτηση και κύρωση, μέχρι τη σύνταξη και λειτουργία Δασολογίου, αρχές που διατρέχουν όλο το Κτηματολογικό Δασικό Δίκαιο και όχι υποκατάστατα τούτων, όπως είναι η μερική ή περιστασιακή νομιμότητα και η μερική ή ανεπαρκής δημοσιότητα. |
| Επομένως, ορθώς η πλειοψηφούσα γνώμη δέχεται ότι η εξεταζόμενη εξαίρεση δεν υπαγορεύεται από κανένα σκοπό δημόσιου συμφέροντος. | |
| 123 | Αξίζει μάλιστα να παρατηρηθεί ότι και η μειοψηφούσα γνώμη σε κανένα από τα επιχειρήματά της δεν επικαλείται λόγους δημόσιου συμφέροντος υπέρ της συνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων». |
| 6. Επιχείρημα έκτο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Απρόσφορη η εξαίρεση για την επιτάχυνση | |
| 124 | Αποδίδεται στις διατάξεις που εισάγονται για τις «οικιστικές πυκνώσεις» ότι μέσω αυτών επιτυγχάνεται επιτάχυνση της κυρώσεως των δασικών χαρτών: «…είναι δε, ιδίως, απρόσφορη για την επιτάχυνση της κύρωσης των δασικών χαρτών…». |
| Το ότι αυτό είναι ή θα μπορούσε να είναι επιχείρημα νομικό, στην κυριολεξία του όρου, είναι πολύ- μα πάρα πολύ – συζητήσιμο. Βασίζεται στη σκέψη, ότι αν κάτι είναι ελαττωματικό, εξαλείφουμε το «κάτι» και απομακρύνεται έτσι η ελαττωματικότητα. Εάν κάτι είναι παράνομο ή αντισυνταγματικό, το απομακρύνουμε από την επιφάνεια –δημιουργώντας μια ψευδεπίγραφη, αλλιώς πλασματική, επιφάνεια – και έτσι (ψευδο-)επιλύουμε το πρόβλημα. | |
| 125 | Ειδικότερα, εάν κάτι, κατά την κρίση μας, επιβραδύνει την κύρωση των δασικών χαρτών, το εξαιρούμε από την κύρωση και έτσι προωθούμε την επιτάχυνση. Το ότι με τον τρόπο αυτό βλάπτεται η κύρωση, προσβάλλεται η ακρίβεια, καθίστανται ελλιπείς οι δασικοί χάρτες, απομακρύνονται το πλήρες δασολόγιο και το αντίστοιχο δασικό κτηματολόγιο, και σε τελευταία ανάλυση διακυβεύονται τόσο η ασφάλεια των συναλλαγών όσο και η ασφάλεια δικαίου, φαίνεται ότι είναι αμελητέοι παράγοντες. |
| 7. Επιχείρημα έβδομο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Θεμελίωση πρώτη της απροσφορότητας της εξαιρέσεως για την επιτάχυνση | |
| 126 | Το παρόν έβδομο επιχείρημα της πλειοψηφούσας γνώμης συνέχεται με το ότι οι εισαγόμενες εξαιρέσεις των «οικιστικών πυκνώσεων» από τους δασικούς χάρτες δεν προσφέρονται για επιτάχυνση της κυρώσεως των δασικών χαρτών. |
| 127 | Το σχετικό επιχείρημα περιέχει δύο σκέλη. Το πρώτο σκέλος αφορά στα τμήματα των δασικών χαρτών για τα οποία δεν υποβλήθηκαν αντιρρήσεις, ενώ το δεύτερο σκέλος για εκείνα τα τμήματα για τα οποία υποβλήθηκαν αντιρρήσεις (το οποίο προσεγγίζεται παρακάτω υπό το όγδοο επιχείρημα). |
| 128 | Ως προς το πρώτος σκέλος, πράγματι δεν τίθεται ζήτημα επιταχύνσεως της κυρώσεως των δασικών χαρτών, διότι για τα τμήματα αυτά είναι δεδομένο ότι δεν έχουν υποβληθεί αντιρρήσεις, με αποτέλεσμα η κύρωση των δασικών χαρτών να επέρχεται αμέσως και μάλιστα, όπως ορθά επισημαίνεται, «χωρεί ανεξαρτήτως της εκβάσεως των αντιρρήσεων (άρθρο 17 του ν. 3889/2010), που, άλλωστε, δεν αφορούν τα τμήματα αυτά»[18]. |
| 8. Επιχείρημα όγδοο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Θεμελίωση δεύτερη της απροσφορότητας της εξαιρέσεως για την επιτάχυνση | |
| 129 | Όπως ήδη επισημάνθηκε, υπάρχει και ένα δεύτερο σκέλος για την απροσφορότητα της επιταχύνσεως των δασικών χαρτών μέσω της εξαιρέσεως από τους δασικούς χάρτες. Είναι το σκέλος που περιλαμβάνει εκείνα τα τμήματα των δασικών χαρτών, για τα οποία έχουν ασκηθεί αντιρρήσεις κατά του περιεχομένου των δασικών χαρτών. |
| 130 | Με δεδομένη την ύπαρξη και την αναγκαιότητα του θεσμού των αντιρρήσεων – θεσμού η αξία του οποίου ούτε αμφισβητείται ούτε προσβάλλονται οι ρυθμίσεις του ως αντισυνταγματικές – , εφόσον ασκήθηκαν αντιρρήσεις, που είναι δικαίωμα κάθε προσώπου που έχει έννομο συμφέρον, η εκδίκασή τους διαρκεί συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (δυστυχώς ορισμένες φορές μεγάλο). Έτσι, προφανώς επέρχονται «μοιραίως αναγκαίες καθυστερή- σεις». Αυτές, όμως, είναι αποτέλεσμα του θεσμού των αντιρρήσεων και του συγκεκριμένου τρόπου εκδικάσεώς τους. Αυτή η εξέλιξη μπορεί υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις να αντιμετωπισθεί, για παράδειγμα πολλαπλα- σιάζοντας τα αρμόδια όργανα για την εκδίκασή τους και ενισχύοντας την όποια υποδομή τους. Οι παραπάνω καθυστερήσεις, όμως, δε δικαιολογούν την αφαίρεση των περιοχών αυτών από την ανάρτηση των δασικών χαρτών και από τη διαδικασία των αντιρρήσεων, όπως επισημαίνεται στο επόμενο επιχείρημα υπέρ τη αντισυνταγματικότητας των οικιστικών κυρώσεων. |
| 131 | Το «πονάει κεφάλι, κόβει κεφάλι» δεν είναι σε καμία περίπτωση η ενδεδειγμένη νομική αντιμετώπιση. Ούτε μπορεί να εναρμονίζεται προς το γράμμα και το πνεύμα του περιβαλλοντικού Συντάγματός μας. |
| 9. Επιχείρημα ένατο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Θεμελίωση τρίτη της απροσφορότητας της εξαιρέσεως για την επιτάχυνση | |
| 132 | Σε συνέχεια προς τα δύο προηγούμενα επιχειρήματα, η πλειοψηφούσα γνώμη επισημαίνει δύο διαφορετικούς πρόσθετους λόγους προς ενίσχυση της απροσφορότητας της εξαιρέσεως για την επιτάχυνση[19]. |
| 133 | Ο πρώτος πρόσθετος λόγος έγκειται στο ότι δεν είναι πρόσφορος τρόπος αντιμετωπίσεως των «οικιστικών πυκνώσεων» η εκ προοιμίου έκταξή τους από τους δασικούς χάρτες. |
| Είναι μια ευπρεπέστερη προσέγγιση του όλου ζητήματος αντί της παροιμίας «πονάει κεφάλι, κόβει κεφάλι», στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω. | |
| 134 | Ευπρεπής είναι η αντιμετώπιση, διότι επιλέγει τη διατύπωση «εκ προοιμίου έκταξη», διατύπωση που δεν αποκλείει εντελώς την «όχι εκ προοιμίου» έκταξη. |
| 135 | Κατά την άποψή μας, ευπρεπής είναι η αντιμετώπιση και για άλλους πρόσθετους λόγους, για παράδειγμα για το ότι δε συνδέεται άμεσα το όλο ζήτημα με τις επιπτώσεις στο Κτηματολογικό Δίκαιο, υπό το πρίσμα του οποίου το όλο θέμα των «οικιστικών πυκνώσεων» μπορεί να «εμπλουτισθεί» με μια σύνθεση άλλων σημαντικών προβλημάτων. |
| 136 | Ο δεύτερος πρόσθετος λόγος περιέχει δύο μέρη. Κατά το πρώτο μέρος η πλειοψηφούσα γνώμη επισημαίνει ότι η εκ προοιμίου έκταξη των «οικιστικών πυκνώσεων» από τους δασικούς χάρτες συνεπάγεται μια προσωρινή αλλά άμεση στέρηση ισχύος της καταγραφής των οικιστικών πυκνώσεων στον καταρτισθέντα δασικό χάρτη. |
| 137 | Κατά το δεύτερο μέρος, η ίδια γνώμη τονίζει ότι ή όλη ρύθμιση «όχι απλώς δεν επιταχύνει αλλά ματαιώνει, υπό το ισχύον νομοθετικό καθεστώς, την συμπερίληψή τους στο Δασολόγιο». Πράγματι, είναι βέβαιο, ότι υπό το ισχύον νομικό καθεστώς οι περιοχές των «οικιστικών πυκνώσεων» δε θα καταγράφονται στο Δασολόγιο. Που σημαίνει ότι δε θα καταγράφονται δασικές περιοχές [η φύση των περιοχών αυτών ως δασικών (ακόμη) βέβαια δεν αμφισβητείται]. Έτσι, όμως, είναι καταφανής η αντίθεση προς τα άρθρα 24 και 117, παρ. 3, Συντ. |
| 10. Επιχείρημα δέκατο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Αυθαίρετη δόμηση σε δασικές εκτάσεις | |
| 138 | Το επόμενο επιχείρημα υπέρ της αντισυνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων» της πλειοψηφούσας γνώμης στο πεδίο της ΣτΕ 1942/2017 εντοπίζεται στον τομέα των αυθαίρετης δομήσεως σε δασικές εκτάσεις. |
| 139 | Η αυθαίρετη δόμηση εντός δασικών εκτάσεων αντιμετωπίζεται, ως πρόβλημα, με ένα συγκεκριμένο τρόπο, βάσει της ισχύουσας νομοθεσίας. Ο συγκεκριμένος αυτός τρόπος αντιμετωπίσεως δεν μπορεί να συνιστά επιβράβευση της αυθαίρετης δομήσεως εντός δασών και δασικών εκτάσεων. |
| 140 | Ούτε επιτρέπεται να συνιστά (ή να προσφέρεται σε) μεταχείριση, όσων την επιχειρούν, (που είναι πολλοί, πάρα πολλοί και συνεχώς αυξάνονται) ευνοϊκή, στην κυριολεξία του όρου. Ούτε βέβαια ευνοϊκότερη, «ακόμη και έναντι εκείνων που δόμησαν σε εκτάσεις κίτρινου περιγράμματος, δηλαδή εντός οικισμών, έστω και μη νομίμως οριοθετημένων (άρθρο 24)». Η συγκριτική αυτή ενατένιση ανταποκρίνεται στα πράγματα και είναι απολύτως δικαιολογημένη. |
| 141 | Καταλήγει η πλειοψηφούσα γνώμη με τη σκέψη ότι «… η όποια λύση του προβλήματος όχι μόνο δεν αποκλείει, αλλά, αντιθέτως, προϋποθέτει την έγκυρη καταγραφή των εκτάσεων ως δασικών στον αναρτώμενο δασικό χάρτη». |
| 142 | Πράγματι, η όποια λύση του τεθέντος προβλήματος της αυθαίρετης δομήσεως σε δάση, σε σχέση βέβαια με το φαινόμενο των λεγόμενων «οικιστικών πυκνώσεων», πρέπει να βασίζεται σε υπαρκτά και έγκυρα στοιχεία, που να διαθέτουν ακρίβεια, πληρότητα και σαφήνεια, υπό την προϋπόθεση ότι η σχετική καταγραφή των επίμαχων εκτάσεων θα συμπεριλαμβάνεται στο δασικό χάρτη, ώστε να μπορεί να γίνει η σύννομη ένταξή τους στο Δασολόγιο. |
| 143 | Το αυθαίρετο της δομήσεως στις περιπτώσεις των «οικιστικών πυκνώσεων»[20] δεν είναι μόνο πολεοδομικό∙ είναι κυρίως και πρωτίστως δασικό και περιβαλλοντικό αυθαίρετο, και για τον πρόσθετο αυτό λόγο παραβιάζει σε έντονο βαθμό τα άρθρα 24 και 117, παρ. 3, Συντ. |
| 11. Επιχείρημα ενδέκατο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Περιστολή πληρότητας δασολογίου | |
| 144 | Η σύζευξη των συγκεκριμένων ρυθμίσεων για τις «οικιστικές πυκνώσεις» με το από καιρό αναμενόμενο και μη εμφανιζόμενο Δασολόγιο εντάσσεται στο ενδέκατο επιχείρημα υπέρ της αντισυνταγματικότητάς τους. |
| 145 | Οι ρυθμίσεις των «οικιστικών πυκνώσεων», μέσω της εισαγόμενης οριστικής απομακρύνσεως από την κύρωση των δασικών χαρτών και συνεπώς από το οριστικό περιεχόμενο των δασικών χαρτών δεν καθιστά μόνο τους δασικούς χάρτες ελαττωματικούς, διότι δε διαθέτουν ακρίβεια, πληρότητα και σαφήνεια. Πολύ περισσότερο επιδρούν αρνητικά στη σύνταξη και λειτουργία του Δασολογίου. Η (αξιολογικά προωθούμενη) εξαίρεση των «οικιστικών πυκνώσεων» βάλλει ευθέως κατά της πληρότητας του Δασολογίου, κατά τη συγκεκριμένη διατύπωση στο κείμενο της ΣτΕ 1942/2017 (υπό 12): «…περιστέλλουσα την πληρότητα του υπό κατάρτιση Δασολογίου…» |
| 146 | Η περιστολή αυτή, μεταφερόμενη στο Δασικό Κτηματολόγιο, επιδρά άμεσα και στο πεδίο του Εθνικού Κτηματολογίου, με αποτέλεσμα να αναδυθούν σημαντικά και πολύπλοκα ζητήματα. |
| 12. Επιχείρημα δωδέκατο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Απρόσφορος τρόπος για ενημέρωση της διοικήσεως | |
| 147 | Η εξαίρεση των περιοχών με τα ιώδη περιγράμματα από τους δασικούς χάρτες συνοδεύεται, πέρα από το παραπάνω μειονέκτημα της ελαττωματικότητας [που προβλέπεται ότι θα επιφέρει στο υπό κατάρτιση Δασολόγιο η περιστολή της πληρότητας, (που προσεγγίσαμε παραπάνω)], και από άλλες δυσάρεστες επιπτώσεις. |
| 148 | Έτσι, δεν εξυπηρετείται – ορθά και αποτελεσματικά – ο σκοπός της ενημερώσεως της Διοικήσεως για τα χαρακτηριστικά των «οικιστικών πυκνώσεων». Βέβαια, όταν απαιτείται ενημέρωση της Διοικήσεως (όπως είναι λ.χ. τα αρμόδια υπουργεία, ο Συντονιστής της Αποκεντρωμένης Διοικήσεως, η Δασική Υπηρεσία), απαιτείται να ενημερώνονται και άλλοι εμπλεκόμενοι φορείς (λ.χ. όργανα των ΟΤΑ, ΟΠΕΚΕΠΕ), καθώς και πλείστα όργανα του Εθνικού Κτηματολογίου (λ.χ. ΕΚΧΑ ΑΕ, Προϊστάμενος Κτηματολογικού Γραφείου, κτηματογραφούσα αρχή). Η ενημέρωση, όμως, αυτή πρέπει να υλοποιείται με πρόσφορα μέσα. Και πρόσφορο μέσο δεν είναι μια ελλιπής – και για το λόγο αυτό, ελαττωματική –πληροφόρηση. Τέτοια δυστυχώς είναι αυτή που προκαλείται από την οριστική εξαίρεση των περιοχών με «οικιστικές πυκνώσεις» από τους δασικούς χάρτες. |
| 149 | Αντίθετα, το σκοπό της ορθής ενημερώσεως της Διοικήσεως «… θα εξυπηρετούσε η υπαγωγή και των εκτάσεων αυτών στη διαδικασία ανάρτησης των δασικών χαρτών και των κατ’ αυτών αντιρρήσεων…» |
| 150 | Με τις αντιρρήσεις τους οι ενδιαφερόμενοι «…θα έθεταν οι ίδιοι υπόψη της Διοίκησης οποιοδήποτε στοιχείο θα συνηγορούσε υπέρ των απόψεών τους…». |
| Εάν συνέβαινε αυτό, θα εξαιρούνταν σε τελική φάση «…από το Δασολόγιο μόνον οι εκτάσεις για τις οποίες θα συνέτρεχε νόμιμος λόγος…», δηλαδή λόγος που δε θα καταστρατηγούσε, άμεσα ή έμμεσα, τα άρθρα 24 και 117, παρ. 1, Συντ. | |
| 151 | Οι σύμφωνα με τα παραπάνω νόμιμα εξαιρούμενες εκτάσεις θα συνέβαλαν στην καθαρότητα του Δασολογίου. Αυτή, όμως η ανάγκη για καθαρό αλλά πλήρες Δασολόγιο δε ικανοποιείται καθόλου, όταν εξαιρούνται «…όλες συλλήβδην οι εκτάσεις που αποτελούν την «οικιστική πύκνωση», είτε δομημένες αυθαιρέτως είτε και αδόμητες…»[21]. |
| 13. Επιχείρημα δέκατο τρίτο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Προσήκουσα απογραφή στο Δασολόγιο | |
| 152 | Στην επίμαχη υπουργική απόφαση για τις «οικιστικές πυκνώσεις» προβλέπεται ότι εξακολουθεί να εφαρμόζεται η δασική νομοθεσία σε όσες από τις περιοχές αυτές έχουν δασικό χαρακτήρα. |
| Από τη ρύθμιση αυτή προκύπτουν σημαντικότατα προβλήματα που έχουν ανάγκη ερμηνευτικής προσεγγίσεως. Από αυτά επιλέγουμε τα εξής δύο. Πρώτο τι εννοείται με τον όρο «περιοχές που έχουν δασικό χαρακτήρα» και δεύτερο τι νοείται με τον όρο «δασική νομοθεσία». | |
| 153 | Ως προς το πρώτο ζήτημα |
| Υπάρχουν περιοχές με δασικό χαρακτήρα που ταυτόχρονα αποτελούν και «οικιστικές πυκνώσεις». Τα δύο αυτά κυρίαρχα χαρακτηριστικά των παραπάνω εκτάσεων φέρουν το καθένα τους στοιχεία αντιφατικά στο πεδίο μιας συγκριτικής ενατενίσεως. | |
| 154 | Οι περιοχές με δασικό χαρακτήρα υπάγονται σε ιδιαίτερο και αυστηρό προστατευτικό καθεστώς και μάλιστα «ανεξαρτήτως της ειδικότερης ονομασίας ή θέσης τους». Σημειωτέο ότι εδώ συμπίπτουν οι γνώμες τόσο της μειοψηφίας όσο και της πλειοψηφίας της συγκεκριμένης αποφάσεως του ΣτΕ – δηλαδή πρόκειται για ομόφωνη θέση-, δε θα μπορούσε μάλιστα να ήταν αλλιώς, διότι πρόκειται για μια πάγια ερμηνεία του δικαστηρίου αυτού εδώ και πολλές δεκαετίες χωρίς αποκλίνουσες απόψεις. |
| 155 | Την πάγια αυτή θέση ακολουθεί σχεδόν χωρίς εξαιρέσεις η θεωρία, όχι όμως και η νομοθετική παραγωγή, κυρίως η πρόσφατη, στο πεδίο της οποίας υπάρχουν συγκεκριμένες προσπάθειες (ακόμη και με διατάξεις νόμων, προεδρικών διαταγμάτων ή υπουργικών αποφάσεων) σοβαρών αποκλίσεων από την ισχύουσα ερμηνεία των άρθρων 24 και 117, παρ. 3, Συντ. Για παράδειγμα, το άρθρο 14 ν. 998/1979 (όπου το προσωρινό έχει γίνει εδώ και δεκαετίες οριστικό, γεγονός που συνιστά σοβαρότατη αντίθεση στο περιβαλλοντικό μας Σύνταγμα), πολλές από τις διατάξεις των άρθρων 13 έως 26 ν. 3889/2016, όπως ισχύουν, το Προεδρικό διάταγμα 32/2016, και οι υπουργικές αποφάσεις για τις «οικιστικές πυκνώσεις» και τα «πρόδηλα σφάλματα». |
| Σύμφωνα με τα παραπάνω στον όρο «περιοχές που έχουν δασικό χαρακτήρα» δεν μπορεί να μην εντάσσονται και οι εκτάσεις που δηλώνονται στους δασικούς χάρτες με ιώδη περιγράμματα, δηλαδή οι «οικιστικές πυκνώσεις» | |
| 156 | Το ιδιαίτερο και αυστηρό προστατευτικό καθεστώς των εκτάσεων δασικού χαρακτήρα δε συμβιβάζεται – για την ακρίβεια είναι πλήρως αντίθετο- προς τις «οικιστικές πυκνώσεις», κατά το νομικό καθεστώς των οποίων εξαιρούνται αυτές οριστικά από τις αναρτήσεις και επιπλέον από την κύρωση των δασικών χαρτών. |
| Οι προηγούμενες παρατηρήσεις μας οδηγούν στο επόμενο ζήτημα. | |
| 157 | Ως προς το δεύτερο ζήτημα |
| Το δεύτερο ζήτημα έγκειται στον προσδιορισμό του όρου «δασική νομοθεσία», προκειμένου να ελεγχθεί κατά πόσο η δασική νομοθεσία εφαρμόζεται ή όχι στις περιπτώσεις των «οικιστικών πυκνώσεων». | |
| 158 | Η δασική νομοθεσία είναι ένα σύνολο διατάξεων που ισχύει διαχρονικά και διατοπικά για να ρυθμίσει το σύνολο των δασικών έννομων σχέσεων. Κατά την άποψή μας, πρέπει να προσεγγίζουμε τον όρο αυτό με την ευρύτατη του όρου σημασία, στην οποία εντάσσουμε διατάξεις (κυρίως) του Εμπράγματου και Κληρονομικού Δικαίου του Αστικού Κώδικα, του Δασικού Δικαίου με τη στενή του όρου σημασία, του Εποικιστικού, του Περιβαλλοντικού, του Κτηματολογικού και εν τέλει του Κτηματολογικού Δασικού Δικαίου. |
| Έτσι, με τη σωστή διατύπωση «…η προστασία των δασών μέσω της δασικής νομοθεσίας…», νοείται το σύνολο των παραπάνω διατάξεων. | |
| 159 | Ειδικότερα, η ολοκλήρωση της προστασίας των δασών μέσω της δασικής νομοθεσίας υλοποιείται και με την προσήκουσα απογραφή τους με το Δασολόγιο, ως αναγκαίο προστάδιο του Κτηματολογικού δασολογίου. |
| Ορθά καταλήγει η πλειοψηφούσα γνώμη στην άποψη ότι οι διατάξεις που διέπουν τις «οικιστικές πυκνώσεις» παρακωλύουν την ένταξή τους στο Δασολόγιο[22]. | |
| 14. Επιχείρημα δέκατο τέταρτο υπέρ της αντισυνταγματικότητας | |
| Εντοπισμός από τους Ο.Τ.Α. | |
| 160 | Οι «οικιστικές πυκνώσεις» εντοπίζονται και υποδεικνύονται από τους οικείους ΟΤΑ. |
| Εδώ τίθεται υπό εξέταση κατά πόσο η απονομή αρμοδιότητας στα οικεία όργανα των ΟΤΑ είναι συνταγματικά αποδεκτή λύση, αν ως νομοθετική επιλογή αξιολογείται θετικά, αν η εφαρμογή στην πράξη υπήρξε αποτελεσματική και, τέλος, αν η πλειοψηφούσα γνώμη λαμβάνει θέση στα παραπάνω ζητήματα. | |
| 161 | Κατά τη γνώμη μας η λιτή διατύπωση της πλειοψηφούσα γνώμης στο συγκεκριμένο ζήτημα – «… οικιστικές πυκνώσεις, οι οποίες, μάλιστα εντοπίζονται και υποδεικνύονται από τους οικείους ΟΤΑ…» δεν επιτρέπει να ενσωματωθεί στη γνώμη αυτή μια ξεκάθαρη θέση, για το κατά πόσο είναι ή όχι συνταγματικά αποδεκτή η συγκεκριμένη απονομή αρμοδιοτήτων στους ΟΤΑ. Βέβαια, λόγω της χρήσης της λέξης «μάλιστα» θα μπορούσε ίσως να αποδοθεί σε αυτήν μια υφέρπουσα επιφύλαξη ως προς τη συγκεκριμένη επιλογή, χωρίς, όμως, η σκέψη αυτή να είναι αναντίρρητη. |
| 162 | Φαίνεται, όμως, ότι η απονομή της συγκεκριμένης αρμοδιότητας στα όργανα των ΟΤΑ, ως νομοθετική επιλογή, μάλλον βρίσκει αντίθετη τη πλειοψηφούσα γνώμη. Κατά τη δική μας άποψη, η παραπάνω επιλογή δεν πρέπει να αξιολογηθεί θετικά. Όταν σε όργανα των δασικών υπηρεσιών ο νόμος εμπιστεύεται την αντιμετώπιση τόσων και τέτοιων προβλημάτων, είναι απορίας άξιο το ότι παραμερίστηκαν τα δασικά όργανα από μια τέτοια αρμοδιότητα. |
| 163 | Η εφαρμογή στην πράξη της σχετικής αρμοδιότητας από τα οικεία όργανα των ΟΤΑ υπήρξε τουλάχιστον προβληματική, αν όχι απογοητευτική. Οδήγησε, προς το παρόν (;;) σε συνεχείς παρατάσεις των προθεσμιών που έχουν τεθεί, με ισχύουσα την ημερομηνία της 25ης Σεπτεμβρίου 2017. Αυτό βέβαια συμπαρέσυρε σε συνεχείς (τέσσερις πολλές φορές) διορθωτικές αναρτήσεις των δασικών χαρτών, γεγονός που συνεπάγεται σειρά αρνητικών επιπτώσεων. |
| 164 | Όπως ήδη επισημάνθηκε η πλειοψηφούσα γνώμη φαίνεται ότι δεν έχει λάβει θέση και στα παραπάνω ζητήματα. |
| 165 | Καταληκτήριο συμπέρασμα της πλειοψηφούσας γνώμης είναι ότι η επίμαχη διάταξη αντίκειται στο άρθρο 24, παρ. 1 Συντ[23]. |
| VIII. Συμπερασματικές παρατηρήσεις στη ΣτΕ 1942/2017 | |
| 166 | Η απόφαση ΣτΕ 1942/2017 έχει ως αντικείμενο το ζήτημα των «οικιστικών πυκνώσεων», όπως αυτό ρυθμίζεται τόσο στην κ.υ.α. 34844/11.7.2016 του Υπουργού και του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΑΑΠ 145), όσο και στο άρθρο 23, παρ. 4, ν. 3889/2010, όπως ισχύει. |
| Στην απόφαση υπάρχουν κρίσεις πολύ σημαντικές αφενός για το άρθρο 43, παρ. 2, (υπό 13) αφετέρου για το άρθρο 24, παρ. 1, Συντ. (υπό 11). | |
| 167 | Η απόφαση ΣτΕ 1942/2017 δέχεται ομόφωνα ότι «η εξουσιοδοτική διάταξη του άρθρου 23 παρ. 4 του ν. 3889/2010, όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 153 παρ. ΙΑ του ν. 4389/2016, αντίκειται στο άρθρο 43 παρ. 2 Συντ.». |
| 168 | Στο ζήτημα της συνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων» διατυπώθηκαν δύο απόψεις μία (πλειοψηφούσα) υπέρ της αντισυνταγματικότητας των «οικιστικών πυκνώσεων, και άλλη (της μειοψηφίας) υπέρ της συνταγματικότητάς τους. |
| 169 | Η απόφαση ΣτΕ 1942/2013, (υπό 15) παραπέμπει την υπόθεση κατά τα λοιπά, μη οριστικώς επιλυθέντα, ζητήματα, στην Ολομέλεια, κατά το άρθρο 100, παρ. 5, Συντάγματος, ενώ ορίζεται εισηγητής ο Σύμβουλος, Χρ. Ντουχάνης. |
| 170 | Αυτό σημαίνει ότι στην Ολομέλεια του ΣτΕ παραπέμπεται μόνο το θέμα της συνταγματικότητας ή μη των ρυθμίσεων για τις «οικιστικές πυκνώσεις». |
| 171 | Κατά την άποψή μας, οι σχετικές διατάξεις είναι προφανώς αντισυνταγματικές. Την άποψη αυτή διατυπώσαμε σε κείμενο μας υπό τον τίτλο «Οικιστικές πυκνώσεις, ΥΑ 34844 (ΦΕΚ ΑΑΠ 145 20.7.2016) – Κριτήρια προσδιορισμού οικιστικής πύκνωσης άρθρου 23 παρ. 4 ν. 3889/2010, όπως ισχύει»[24]. |
| 172 | Ειδικότερα, η θέση μας διατυπώθηκε ως εξής: |
| «Οι υπάρχουσες διατάξεις, που ρυθμίζουν το όλο ζήτημα των οικιστικών πυκνώσεων, – δηλαδή «Προσδιορισμός της οικιστικής πύκνωσης», «Περίγραμμα οικιστικής πύκνωσης»…, «Επιφάνεια που περιλαμβάνεται στο ιώδες περίγραμμα»…, «Το σύνολο της περιοχής εντός του ιώδους περιγράμματος»…, καθώς και «Ιώδη περιγράμματα για τις οικιστικές πυκνώσεις»… –, χαρακτηρίζονται ως αντιτιθέμενες στα άρθρα 24 και 117, παρ. 3, Συντ. (περιθ. αριθ. 83-84) | |
| Πέρα από τη αντισυνταγματικότητά τους, οι ίδιες διατάξεις διαθέτουν ανακρίβεια, ασάφεια και έλλειψη πληρότητας, (περιθ. αριθ. 84) | |
| 173 | Είναι βέβαιο ότι οι διατάξεις για τις «οικιστικές πυκνώσεις» θα αποτελέσουν πηγή πολλών αντιδράσεων και αρνητικών εξελίξεων, μεταξύ των οποίων μπορεί να ενταχθούν είτε ποικίλες προσφυγές στα αρμόδια δικαστήρια, είτε έκθεση της πολιτείας στις υποχρεώσεις που έχει αναλάβει απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, (περιθ. αριθ. 86), είτε ακόμη νέα νομοθετική πρωτοβουλία. |
| 174 | Μετά από προσεκτική εξέταση των επιχειρημάτων της πλειοψηφούσας γνώμης και των αντίστοιχων της μειοψηφούσας γνώμης, η θέση που περιέχει την αντισυνταγματικότητα των ρυθμίσεων των «οικιστικών πυκνώσεων» ενισχύεται. Προς την κατεύθυνση αυτή, όπως ήδη σημειώθηκε, φαίνεται να κινείται και η πλειοψηφία της θεωρίας[25]. |
| 175 | Προς την παραπάνω θέση μπορεί να επιστρατευθούν, άμεσα ή έμμεσα, ποικίλες θέσεις της νομολογίας, όπως λ.χ. η ΑΕΔ 27/1999[26], καθώς και οι ΣτΕ 2818/1997 και 805/2016[27]. |
| IX. Παράρτημα | |
| 176 | Σε μια πρόσφατη συνέντευξη που έδωσε ο Αναπληρωτής Υπουργός κ. Σ. Φάμελλος (στον κ. Ν, Ρούμπο, για το Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων (βλ. σχετικά Dasarxeio.com, 19/08/2017), διαβάζουμε, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: |
| «…Το φθινόπωρο, μετά την ολοκλήρωση της ανάρτησης των δασικών χαρτών, ξεκινάμε και την σύνταξη του νομοσχεδίου για τις οικιστικές πυκνώσεις…». | |
| «…Στόχος μας είναι το 2019 η Ελλάδα να έχει στο 100% δασικούς χάρτες και να προχωρήσει απρόσκοπτα και η ολοκλήρωση του Εθνικού Κτηματολογίου…». | |
| 177 | Ως προς τη σύνταξη νομοσχεδίου για τις «οικιστικές πυκνώσεις». |
| Μέχρι τώρα το όλο ζήτημα των «οικιστικών πυκνώσεων» διήλθε από συγκεκριμένα στάδια: | |
| Πρώτο στάδιο: η ρύθμιση του άρθρου 23, παρ. 4, ν. 3889/2016, όπως αντικαταστάθηκε από το άρθρο 153, παρ. ΙΑ, ν. 4389/2016. | |
| Δεύτερο στάδιο: η έκδοση της κ.υ.α. 34844/11.7.2016 του Υπουργού και του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΦΕΚ ΑΑΠ 145/20.7.2016). | |
| Τρίτο στάδιο η έκδοση της αποφάσεως ΣτΕ 1942/2013, με την οποία κρίθηκε για συγκεκριμένο λόγο αντισυνταγματική. | |
| Τέταρτο (αναμενόμενο) στάδιο: Η έκδοση αποφάσεως από την Ολομέλεια του ΣτΕ. | |
| Πέμπτο (αναμενόμενο) στάδιο: Η έκδοση νόμου για τις «οικιστικές πυκνώσεις». | |
| Έκτο (μάλλον αναμενόμενο) στάδιο): αμφισβήτηση της συνταγματικότητας του αναμενόμενου νόμου για τις «οικιστικές πυκνώσεις». | |
| 178 | Ενόψει του ενδεχομένου να υπάρξουν και άλλα στάδια, το παρόν παράρτημα, σεβόμενο τον εαυτό του, οφείλει να παραχωρήσει τη θέση του σε επόμενο παράρτημα. |
| 179 | Ως προς το στόχο του έτους 2019. |
| Ευχή και ελπίδα όλων είναι ο στόχος αυτός να πραγματοποιηθεί. Επειδή, όμως, η μέχρι τώρα διαδρομή του δασικού φαινομένου δεν παρέχει εγγυήσεις για την ικανοποίηση ενός τέτοιου στόχου (για πολλούς μάλιστα λόγους και όχι μόνο λόγω του πολύ μικρού σχετικά χρονικού διαστήματος), επιτρέπεται η υποβολή του ακόλουθου ερωτήματος: Ο στόχος αυτός τίθεται ενόψει της βέβαιης συνταγματικότητας του (νέου) σχεδιαζόμενου νομοθετήματος για τις «οικιστικές πυκνώσεις», χωρίς δικαστική κρίση ή συμπεριλαμβανομένης της αναγκαίας δικαστικής κρίσης σε ενδεχόμενες (πάντως με βεβαιότητα αναμενόμενες) αμφισβητήσεις; |
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Σε σχέση με τα κριτήρια αυτά βλ. Παπαστερίου, Οικιστικές πυκνώσεις, σε Dasarxeio.com , 23/ο5/2017, περιθ. αρ. 28 επ.
[2] «…Ενόψει τούτου, οι διατάξεις αυτές δεν επηρεάζουν ευθέως το φυσικό περιβάλλον ορισμένης περιοχής, αλλά είναι δεκτικές εφαρμογής με διοικητικές πράξεις, αντικείμενο των οποίων θα αποτελεί η διαχείριση συγκεκριμένου τόπου, οι πράξεις δε αυτές και, πάντως, όχι οι διατάξεις κατ’ εφαρμογή των οποίων θα εκδοθούν…»: ΣτΕ 1942/2017, (υπό 9).
[3]. Για το άρθρο 43, παρ. 2, Συντ βλ. Σπυρόπουλο/Κοντιάδη/Ανθόπουλο/Γεραπετρίτη (- Πρεβεδούρου), ΕρμΣυντ (2017), άρθ. 43, αρ. 14-18.
[4] Συνοπτικά μπορεί να προβληθεί το ακόλουθο σχήμα σε σχέση με το δασικό χάρτη: Κατάρτιση <-> θεώρηση <-> ανάρτηση <-> αντιρρήσεις <-> κύρωση <-> δημοσίευση <-> οριστικοποίηση <-> αναμόρφωση <-> εκ νέου κύρωση <-> εκ νέου δημοσίευση <-> κατάρτιση δασολογίου».
[5]. ΣτΕ 1942/2017, (υπό 11).
[6] ΣτΕ 1942/2017, (υπό 11).
[7]. ΣτΕ 1942/2017, (υπό 11). Σε σειρά αποφάσεων (και του ΣτΕ) τονίζεται η ανάγκη διαφυλάξεως του δασικού πλούτου ως συνταγματικού στόχου. Ενδεικτικά: ΟλΣτΕ 2636/2009. ΝΟΜΟΣ. ΟλΣτΕ 2640/2009, ΕΔΔΔΔ 2010 55.
[8]. ΣτΕ 1942/2017, (υπό 11). Βλ. επίσης, ΟλΣτΕ32/2013, ΕΔΔΔΔ 2013 100 = Αρμ 20131161 =ΝοΒ 2013776.
[9] ΣτΕ 1942/2017, (υπό 11): «…Τούτο δε, προκειμένου, τα δασικά όργανα να προβαίνουν έγκαιρα στις αναγκαίες ενέργειες σε περίπτωση αθέμιτων παρεμβάσεων σε δάσος ή δασική έκταση και να διευκολύνεται η άμεση αποκατάσταση του δασικού χαρακτήρα σε περιπτώσεις αλλοίωσης ή μεταβολής του από ανθρώπινες ενέργειες ή άλλα αίτια (βλ. ΣτΕ 2818/1997 7μ.)….».
[10] Θέση των Συμβούλων Χρ. Ντουχάνη, Αγγ. Μίντζια και του Παρέδρου, Δ. Βασιλειάδη.
[11] Γνώμη του Αντιπροέδρου Αθ. Ράντου και της Παρέδρου Μ.-Ε. Παπαδημήτρη.
[12] ΣτΕ 805/2016, Περ&Δικ 1/2016 66, (υπό 16).
[13] Για τις σχέσεις δασικού κτηματολογίου προς κτηματολογικό δασολόγιο βλ. Παπαστερίου, ΚτημΔασΔ, § 26 (Β), αρ. 107-111.
[14] Ειδικότερα, επισημαίνει η μειοψηφούσα γνώμη: «…και ότι οι εντός αυτού δασικές εκτάσεις συνεχίζουν να υπάγονται στις διατάξεις της δασικής νομοθεσίας, τούτο δε συνεπάγεται, μεταξύ άλλων, και την συνέχιση εφαρμογής, και στις περιοχές αυτές, των διατάξεων που προβλέπουν τις κάθε είδους κυρώσεις για παραβίαση της δασικής νομοθεσίας…», (υπό 12).
[15] Αντίθετα, γίνεται δεκτό ότι οι «οικιστικές πυκνώσεις» περιέχουν δόμηση – δηλαδή κτίρια και κατασκευές- που έγιναν είτε «δυνάμει, νομίμων ή μη, αδειών είτε και αυθαιρέτως»,
[16] Βλ. ενδεικτικά Παπαστερίου, ΚτημΔασΔ, § 9, αρ. 5∙
[17] Με παραπομπή στις ΟλΣτΕ 2153/2015 και ΣτΕ 805/2016.
[18] Το ακριβές σχετικό απόσπασμα έχει ως εξής: ««…Τούτο δε διότι, για μεν τα τμήματα των δασικών χαρτών ως προς τα οποία δεν υποβλήθηκαν αντιρρήσεις, η κύρωση των δασικών χαρτών προβλέπεται ως άμεση και χωρεί ανεξαρτήτως της εκβάσεως των αντιρρήσεων (άρθρο 17 του ν. 3889/2010), που, άλλωστε, δεν αφορούν τα τμήματα αυτά…», (υπό 12).
[19] «…η οποία αφενός μεν στερεί χωρίς αποχρώντα λόγο τα τμήματα αυτά και από την προσωρινή, αλλά άμεση, ισχύ της καταγραφής τους ως δασικών στον καταρτισθέντα χάρτη (άρθρο 17 παρ. 7), και, αφετέρου, όχι απλώς δεν επιταχύνει, αλλά ματαιώνει, υπό το ισχύον νομοθετικό καθεστώς, την συμπερίληψή τους στο Δασολόγιο…», (υπό 12).
[20] Το κείμενο του συγκεκριμένου αποσπάσματος έχει ως εξής: «…Είναι, βεβαίως, άλλο το ζήτημα του τρόπου αντιμετώπισης του προβλήματος της αυθαίρετης δόμησης εντός δασικών εκτάσεων, η οποία δεν μπορεί (άρθρο 4 και 25 Συντ.) να συνιστά επιβράβευση της αυθαίρετης δόμησης εντός δασών και μεταχείριση όσων την επιχειρούν ευνοϊκότερη ακόμη και έναντι εκείνων που δόμησαν σε εκτάσεις κίτρινου περιγράμματος, δηλαδή εντός οικισμών, έστω και μη νομίμως οριοθετημένων (άρθρο 24), αφού, πάντως, η όποια λύση του προβλήματος όχι μόνο δεν αποκλείει, αλλά, αντιθέτως, προϋποθέτει την έγκυρη καταγραφή των εκτάσεων ως δασικών στον αναρτώμενο δασικό χάρτη…», (υπό 12).
[21] Το πλήρες απόσπασμα έχει ως εξής: «δεν είναι πρόσφορο μέσο ούτε για να εξυπηρετηθεί ο σκοπός της ενημέρωσης της Διοίκησης ως προς τα χαρακτηριστικά των “οικιστικών πυκνώσεων”, αφού, αντιθέτως, το σκοπό αυτό θα εξυπηρετούσε η υπαγωγή και των εκτάσεων αυτών στη διαδικασία ανάρτησης των δασικών χαρτών και των κατ’ αυτών αντιρρήσεων, με τις οποίες οι ενδιαφερόμενοι θα έθεταν οι ίδιοι υπόψη της Διοίκησης οποιοδήποτε στοιχείο θα συνηγορούσε υπέρ των απόψεών τους, στην περίπτωση δε αυτή θα εξηρούντο από το Δασολόγιο μόνον οι εκτάσεις για τις οποίες θα συνέτρεχε νόμιμος λόγος και όχι όλες συλλήβδην οι εκτάσεις που αποτελούν την “οικιστική πύκνωση”, είτε δομημένες αυθαιρέτως είτε και αδόμητες».
[22] Το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει ως εξής:. «…Τέλος, η πρόβλεψη στην επίμαχη διάταξη ότι σε όσες από τις ως άνω περιοχές έχουν δασικό χαρακτήρα εξακολουθεί να εφαρμόζεται η δασική νομοθεσία, δεν θεραπεύει την πλημμέλεια της διάταξης αυτής, διότι, κατά τα προαναφερόμενα, η προστασία των δασών μέσω της δασικής νομοθεσίας ολοκληρώνεται, κατά το Σύνταγμα, με την προσήκουσα απογραφή τους με το Δασολόγιο, την οποία, όμως, παρακωλύει η εν λόγω διάταξη….», ( υπό 12).
[23] «Ενόψει τούτων, η επίμαχη διάταξη, η οποία εξαιρεί από τη διαδικασία των δασικών χαρτών τις οικιστικές πυκνώσεις, οι οποίες, μάλιστα, εντοπίζονται και υποδεικνύονται από τους οικείους Ο.Τ.Α., αντίκειται στο άρθρο 24 παρ. 1 Συντ».
[24] Αναρτημένη σε dasarxeio.com, 23/05/2017.
[25] Βλ. ενδεικτικά:
Διαπιστώσεις και προτάσεις του Συνηγόρου του Πολίτη για τα προβλήματα με τους δασικούς χάρτες, Dasarxeio.com, 29/06/2017.
Μ. Καραμανώφ, Προστασία δασών και δασικοί χάρτες, σε Dasarxeio.com, 26/06/2017.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Γ. Λιάλιος, Από το… 1995 σχεδιάζουμε τους δασικούς χάρτες της χώρας, σε Kathimerini.gr, 29/03/2015.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Γ. Λιάλιος, Νομικά τεχνάσματα για να διασωθούν οικισμοί αυθαιρέτων, σε Kathimerini.gr, 09/09/2017.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Γ. Λιάλιος, Τα παράδοξα των δασικών χαρτών, σε Kathimerini.gr, 22/02/2017.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Γ. Λιάλιος, Το νέο επιχείρημα των αυθαιρετούχων, σε Kathimerini.gr, 18/11/2016.
Δ. Νικολόπουλος, «Η αδόκητη σύγκρουση των δασικών χαρτών με τη δασική προστασία (Νομικά ζητήματα)», σε Dasarxeio.com, 27/06/2015.
Δ. Παπαστερίου, ΔΑΣΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ ΑΠΡ 2017 (I) Συστηματική παρουσίαση και λίγες παρατηρήσεις, σε Dasarxeio.com, 23/04/2017.
Δ. Παπαστερίου, ΔΑΣΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ ΑΠΡ 2017 (II) – Συστηματική παρουσίαση και λίγες παρατηρήσεις, σε Dasarxeio.com, 03/05/2017.
Δ. Παπαστερίου, ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑ: «Οικιστικές πυκνώσεις», σε Dasarxeio.com, 07/09/2017.
Δ. Παπαστερίου, Εξελίξεις στην έννομη τάξη: το Κτηματολογικό Δασικό Δίκαιο, ΕΝΟΒΕ 73, σ. 73 επ.
Δ. Παπαστερίου, Επανακαθορισμοί στους δασικούς χάρτες, σε Dasarxeio.com, 02/05/2015.
Δ. Παπαστερίου, Επανακαθορισμοί στους δασικούς χάρτες, σε Dasarxeio.com, 02/05/2017.
Δ. Παπαστερίου, Η συνεχιζόμενη ιδέα των πυκνώσεων, σε Dasarxeio.com, 02/08/2015.
Δ. Παπαστερίου, Κτηματολογικό Δασικό Δίκαιο, (2016), §§ 26 (Α) και 26 (Β).
Δ. Παπαστερίου, Ο δασικός χάρτης ως προϋπόθεση του Δασικού Κτηματολογίου, σε ΤιμΤομ Καλτσίκη, 2016, 165 επ.
Δ. Παπαστερίου, Οικιστικές Πυκνώσεις-ΥΑ 34844 (ΦΕΚ ΑΑΠ 145 20.7.2016)-Κριτήρια προσδιορισμού οικιστικής πύκνωσης άρθρου 23 παρ. 4 ν. 3889/2010, όπως ισχύει, σε Dasarxeio.com, 23/05/2017.
Δ. Παπαστερίου, Παρέμβαση για τις «οικιστικές πυκνώσεις», σε Dasarxeio.com, 10/09/2017.
Δ. Παπαστερίου, Στην «κοσμογονία» των δασικών χαρτών: Και πάλι βελτιώσεις, σε Dasarxeio.com, 15/05/2017.
Δ. Σταγγίδης, Τι κάνουμε τώρα;, σε Dasarxeio.com, 24/07/2017.
Δ. Σταγγίδης, OIΚΙΣΤΙΚΕΣ ΠΥΚΝΩΣΕΙΣ. Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΝΟΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ, σε Dasarxeio.com, 30/07/2017.
Διον. Σωτηρόπουλος, ΔΑΣΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ – ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ – ΑΠΟΨΕΙΣ, σε Dasarxeio.com, 29/03/2017.
Αθ. Παπαθανασόπουλος, Σχόλιο στον ν. 4467/2017 (Α΄ 56/13.4.2017) «Τροποποιήσεις διατάξεων της Δασικής Νομοθεσίας και άλλες διατάξεις», σε Dasarxeio.com, 07/05/2017.
Β. Παπακωνσταντόπουλος, Κάνουν δώρο τα δάση στους καταπατητές με «συγχωροχάρτια», σε Dasarxeio.com, 15/11/2015.
Ν. Βαρουχάκη, Αυθαίρετα στα δάση: Αν το πυκνώσεις μπορείς να το σώσεις, σε Dasarxeio.com, 24/05/2017.
Σ. Παυλάκη, Διαταγή κατεδάφισης αυθαιρέτων σε δάση-
Πρωτόκολλο ειδικής αποζημίωσης και νόμιμη κλήτευση υποχρέου, σε Dasarxeio.com, 30/07/2017.
Σ. Παυλάκη, Έννομη προστασία των θιγομένων ιδιοκτητών στο πλαίσιο του ν. 4462/2017, σε Dasarxeio.com, 30/04/2017.
Σ. Παυλάκη, Ζητήματα παραχώρησης δημόσιας δασικής κτήσης στην πρόσφατη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, σε Dasarxeio.com, 22/03/2017.
Σ. Παυλάκη, Οι διαδικασίες κατάρτισης Δασικών Χαρτών και Κτηματογράφησης στην πρόσφατη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, σε Dasarxeio.com, 05/05/2017.
WWF Ελλάς: Ο υπουργός περιβάλλοντος παρακάμπτει το ΣτΕ και δημιουργεί «τρύπιους» δασικούς χάρτες!, σε Dasarxeio.com, 08/09/2017.
WWF Ελλάς: Απάντηση στη δήλωση του Αν. ΥΠΕΝ για τους αυθαίρετους οικισμούς σε δάση., σε Dasarxeio.com, 11/09/2017.
[26] Παπαστερίου, ΚτημΔασΔ, § 10, αρ. 29 επ.
[27] Για τι οποίες βλ. Παπαστερίου, ΚτημΔασΔ, § 26(Β), 114 επ και 120 επ., αντίστοιχα.