ΔΕΕ μειζ. συνθ. 17.4.2018, C-414/16,Egenberger
Αρχή της ισότητας και της απαγόρευσης διακρίσεων λόγω θρησκείας ή πεποιθήσεων (άρ. 21 Χάρτη ΘΔΕΕ) – Απονέμει στους ιδιώτες δικαίωμα δυνάμενο να προβληθεί έναντι άλλων ιδιωτών, σε τομέα διεπόμενο από το ενωσιακό δίκαιο – Οδηγία 2000/78/ΕΚ – Επαγγελματικές δραστηριότητες εκκλησιών ή άλλων οργανώσεων η δεοντολογία των οποίων εδράζεται στη θρησκεία ή τις πεποιθήσεις – Θρησκεία ή πεποιθήσεις που αποτελούν επαγγελματική απαίτηση ουσιώδη, θεμιτή και δικαιολογημένη λαμβανομένης υπόψη της δεοντολογίας της οργανώσεως (άρ. 4 παρ. 2 της Οδηγίας)
(Α) Το άρθρο 4, παράγραφος 2, της Οδηγίας 2000/78 έχει την έννοια ότι η προβλεπόμενη σε αυτό ουσιώδης, θεμιτή και δικαιολογημένη επαγγελματική απαίτηση αναφέρεται σε μια αναγκαία απαίτηση η οποία υπαγορεύεται αντικειμενικώς, λαμβανομένης υπόψη της δεοντολογίας της συγκεκριμένης εκκλησίας ή οργανώσεως, από τη φύση ή τις συνθήκες ασκήσεως της σχετικής επαγγελματικής δραστηριότητας και η οποία δεν είναι δυνατόν να καλύπτει στοιχεία ξένα προς τη δεοντολογία αυτή ή προς το δικαίωμα αυτονομίας της εν λόγω εκκλησίας ή οργανώσεως. Η απαίτηση αυτή πρέπει να είναι σύμφωνη προς την αρχή της αναλογικότητας.
(Β) Η οδηγία 2000/78 δεν κατοχυρώνει αφ’ εαυτής την αρχή της ίσης μεταχειρίσεως στον τομέα της απασχολήσεως και της εργασίας, η οποία πηγάζει από διάφορες διεθνείς πράξεις και από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών, αλλά αποσκοπεί αποκλειστικώς στο να καθορίσει, στους ίδιους αυτούς τομείς, ένα γενικό πλαίσιο για την καταπολέμηση των διακρίσεων που οφείλονται σε διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται η θρησκεία ή οι πεποιθήσεις. Η απαγόρευση των διακρίσεων λόγω θρησκείας ή πεποιθήσεων έχει επιτακτικό χαρακτήρα ως γενική αρχή του δικαίου της Ένωσης. Η αρχή αυτή, η οποία κατοχυρώνεται στο άρθρο 21, παράγραφος 1, του Χάρτη, είναι αφ’ εαυτής ικανή να απονείμει στους ιδιώτες δικαίωμα δυνάμενο να προβληθεί αυτό καθεαυτό στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ τους σε τομέα που διέπεται από το δίκαιο της Ένωσης (βλ., όσον αφορά την αρχή της απαγορεύσεως των διακρίσεων λόγω ηλικίας, απόφαση της 15.1.2014 C‑176/12, σκέψη 47).
ΔΕΕ μειζ. συνθ. 29.5.2018, C-426/16,Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen, VZW κ.λπ.
Θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 10 Χάρτη ΘΔΕΕ) – Λατρευτικές σφαγές ζώων – Κανονισμός 1099/2009, για την προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους (άρθρο 4 παρ. 4 σε συνδυασμό με άρθρο 2, στοιχείο ιαʹ) – Διασφάλιση της καλής μεταχείρισης των ζώων κατά τη θανάτωσή τους – Ιδιαίτερες μέθοδοι σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους – Μουσουλμανική γιορτή της θυσίας – Υποχρέωση τέλεσης της λατρευτικού τύπου σφαγής εντός εγκεκριμένου σφαγείου ανταποκρινόμενου στις απαιτήσεις του Κανονισμού 853/2004, περί καθορισμού ειδικών κανόνων υγιεινής για τα τρόφιμα ζωικής προελεύσεως
(A) Το άρθρο 2 του Κανονισμού 1099/2009 περιέχει τους ακόλουθους ορισμούς: «[…] στ) “αναισθητοποίηση”: κάθε μέθοδος που εφαρμόζεται σκόπιμα και επιφέρει απώλεια της αισθητηριακής αντίληψης και ευαισθησίας, χωρίς πόνο, συμπεριλαμβανομένης οποιασδήποτε μεθόδου καταλήγει σε ακαριαίο θάνατο· ζ) “λατρευτικός τύπος”: σειρά πράξεων που σχετίζονται με τη σφαγή ζώων και προβλέπονται από μια θρησκεία· […] ια) “σφαγείο”: εγκατάσταση που χρησιμοποιείται για τη σφαγή χερσαίων ζώων και εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του κανονισμού 853/2004 […]». Το άρθρο 4 του Κανονισμού 1099/2009, που φέρει τον τίτλο «Μέθοδοι αναισθητοποίησης», ορίζει τα εξής: «1. Τα ζώα θανατώνονται μόνο μετά από αναισθητοποίηση σύμφωνα με τις μεθόδους και τις ειδικές απαιτήσεις για την εφαρμογή των μεθόδων αυτών, όπως προβλέπονται στο παράρτημα Ι. Η απώλεια αισθητηριακής αντίληψης και ευαισθησίας διατηρείται μέχρι τον θάνατο του ζώου. […] 4. Για τα ζώα που υποβάλλονται σε ιδιαίτερες μεθόδους σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους, δεν εφαρμόζονται οι απαιτήσεις της παραγράφου 1, υπό την προϋπόθεση ότι η σφαγή διενεργείται σε σφαγείο.».
(Β) Οι ιδιαίτερες μέθοδοι σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους, κατά την έννοια του άρθρου 4, παράγραφος 4, του κανονισμού 1099/2009, εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 10, παρ. 1, του Χάρτη (βλ., κατ’ αναλογία, απόφαση του ΕΔΔΑ της 27.6.2000, Cha’are Shalom Ve Tsedek κατά Γαλλίας, § 74). Η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης λατρευτικού τύπου σφαγή αποτελεί τελετή που πραγματοποιείται ετησίως από μεγάλο αριθμό θρησκευόμενων μουσουλμάνων στο Βέλγιο προκειμένου να τηρηθεί μια συγκεκριμένη θρησκευτική επιταγή, η οποία συνίσταται στην υποχρέωσή τους να σφάξουν ή να αναθέσουν σε τρίτο να σφάξει, χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση, ένα ζώο, το κρέας του οποίου στη συνέχεια εν μέρει καταναλώνεται από την οικογένεια και εν μέρει μοιράζεται στους απόρους, τους γείτονες και τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας. Κατά συνέπεια, η εν λόγω σφαγή εμπίπτει στην έννοια «λατρευτικός τύπος», κατά το άρθρο 4, παράγραφος 4, του κανονισμού 1099/2009 και, περαιτέρω, εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 10, παρ. 1, του Χάρτη.
(Γ) Από τον συνδυασμό του άρθρου 4, παράγραφοι 1 και 4, του Κανονισμού 1099/2009 και του άρθρου 2, στοιχείο ιαʹ, του Κανονισμού αυτού προκύπτει ότι, εντός της Ένωσης, η τέλεση της λατρευτικού τύπου σφαγής χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση επιτρέπεται, κατ’ εξαίρεση, εφόσον η σφαγή αυτή πραγματοποιείται σε εγκατάσταση για την οποία απαιτείται έγκριση χορηγούμενη από τις αρμόδιες εθνικές αρχές και η οποία ανταποκρίνεται, προς τον σκοπό αυτό, στις σχετικές με την κατασκευή, τη διαρρύθμιση και τον εξοπλισμό τεχνικές απαιτήσεις που επιβάλλει ο κανονισμός 853/2004. Η παρέκκλιση την οποία επιτρέπει το άρθρο 4, παρ. 4, του Κανονισμού 1099/2009 δεν επιβάλλει καμία απαγόρευση τελέσεως της λατρευτικού τύπου σφαγής εντός της Ένωσης, αλλά, αντιθέτως, συγκεκριμενοποιεί τη θετική δέσμευση του νομοθέτη της Ένωσης να επιτρέψει την πρακτική της σφαγής ζώων χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση, ώστε να διασφαλιστεί ο αποτελεσματικός σεβασμός της θρησκευτικής ελευθερίας, ιδίως των θρησκευόμενων μουσουλμάνων, κατά τη διάρκεια της γιορτής της θυσίας. Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει να γίνει δεκτό ότι, προβλέποντας την υποχρέωση τελέσεως της λατρευτικού τύπου σφαγής εντός εγκεκριμένου σφαγείου ανταποκρινόμενου στις απαιτήσεις του κανονισμού 853/2004, το άρθρο 4, παράγραφος 4, του Κανονισμού 1099/2009, σε συνδυασμό με το άρθρο 2, στοιχείο ιαʹ, του κανονισμού αυτού, αποβλέπει απλώς στην οργάνωση και την οριοθέτηση, από τεχνικής απόψεως, της ελεύθερης τελέσεως της σφαγής ζώων χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση για θρησκευτικούς σκοπούς. Η ως άνω τεχνική οριοθέτηση δεν είναι, αυτή καθαυτήν, ικανή να έχει ως αποτέλεσμα τον περιορισμό του δικαιώματος των θρησκευόμενων μουσουλμάνων στη θρησκευτική ελευθερία. Πράγματι, πρώτον, η επίμαχη ρύθμιση εξαρτά τη λατρευτικού τύπου σφαγή από την τήρηση των ίδιων τεχνικών προϋποθέσεων με εκείνες που ισχύουν, καταρχήν, για οποιαδήποτε σφαγή ζώων που τελείται στο εσωτερικό της Ένωσης, ανεξαρτήτως της εφαρμοζόμενης μεθόδου και ανεξαρτήτως οποιασδήποτε σχέσεως προς συγκεκριμένη θρησκεία, και, επομένως, αφορά, κατά τρόπο που δεν συνεπάγεται διακρίσεις, όλους τους παραγωγούς ζωικού κρέατος στην Ένωση. Δεύτερον, ο νομοθέτης της Ένωσης, προβλέποντας τις ως άνω τεχνικές προϋποθέσεις, συμβίβασε τον σεβασμό των ιδιαιτέρων μεθόδων σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους με την τήρηση των βασικών κανόνων που καθορίζονται με τους κανονισμούς 1099/2009 και 853/2004 για τη διασφάλιση της καλής μεταχειρίσεως των ζώων κατά τη θανάτωσή τους καθώς και με την προστασία της υγείας των καταναλωτών ζωικού κρέατος.
(Δ) Εντούτοις, το αιτούν δικαστήριο φρονεί ότι η απορρέουσα από τον κανόνα αυτόν υποχρέωση είναι ικανή να παρεμποδίσει, εντός των εδαφικών ορίων της Περιφέρειας της Φλάνδρας, την τέλεση της λατρευτικού τύπου σφαγής για πολλούς θρησκευόμενους μουσουλμάνους και ότι συνεπάγεται περιορισμό του δικαιώματός τους στη θρησκευτική ελευθερία, δεδομένου ότι τα εγκεκριμένα σφαγεία που βρίσκονται εντός των εδαφικών ορίων της Περιφέρειας της Φλάνδρας και πληρούν τις απαιτήσεις του κανονισμού 853/2004 δεν παρέχουν επαρκή δυναμικότητα σφαγής που να ανταποκρίνεται στην αυξημένη ζήτηση για κρέας χαλάλ η οποία παρατηρείται κατά τη διάρκεια της γιορτής της θυσίας, η δε δημιουργία, με ευθύνη της μουσουλμανικής κοινότητας, νέων εγκεκριμένων σφαγείων ή η μετατροπή σε εγκεκριμένα σφαγεία των προσωρινών χώρων σφαγής που λειτουργούσαν έως το έτος 2014 θα απαιτούσε υπερβολικά υψηλές χρηματοοικονομικές επενδύσεις. Ωστόσο, απλώς και μόνο το γεγονός ότι η επίμαχη ρύθμιση θα μπορούσε να περιορίσει την ελευθερία τελέσεως λατρευτικού τύπου σφαγών σε ορισμένη περιοχή ενός συγκεκριμένου κράτους μέλους δεν είναι ικανό να επηρεάσει το κύρος της διατάξεως αυτής υπό το πρίσμα του άρθρου 10 του Χάρτη. Πράγματι, δεδομένου ότι ο κανονισμός 1099/2009 παράγει αποτελέσματα σε όλα τα κράτη μέλη, η εξέταση του κύρους του πρέπει να διενεργηθεί λαμβάνοντας υπόψη όχι την ειδική περίπτωση ενός και μόνο κράτους μέλους, αλλά την κατάσταση του συνόλου των κρατών μελών της Ένωσης. Κατά τα λοιπά, σύμφωνα με τα στοιχεία που περιλαμβάνονται στην ενώπιον του Δικαστηρίου δικογραφία, οι ενδεχόμενες πρόσθετες δαπάνες περί των οποίων κάνει λόγο το αιτούν δικαστήριο δεν αποτέλεσαν εμπόδιο για τη συμμόρφωση, κατά το έτος 2015, δύο πρώην προσωρινών χώρων σφαγής ευρισκόμενων στην Περιφέρεια της Φλάνδρας και, κατά το έτος 2016, τριών τέτοιων εγκαταστάσεων, προς τον επίμαχο κανόνα. Εξάλλου, ο προβληματισμός περί ενδεχόμενων πρόσθετων δαπανών αποτελεί συνάρτηση συγκυριακών περιστάσεων εντοπιζόμενων αποκλειστικώς στο εσωτερικό ενός μόνον κράτους μέλους.
(Ε) Από το σύνολο των ανωτέρω εκτιμήσεων συνάγεται ότι από την εξέταση του άρθρου 4, παράγραφος 4, του Κανονισμού 1099/2009, σε συνδυασμό με το άρθρο 2, στοιχείο ιαʹ, του Κανονισμού αυτού, δεν προέκυψε κανένα στοιχείο ικανό να επηρεάσει το κύρος της διατάξεως αυτής υπό το πρίσμα του άρθρου 10 του Χάρτη.