Δημήτριος Μενιάδης*
δικαστικός υπάλλήλος
στο Διοικητικό Εφετείο Αθηνών
με βαθμό Α΄/ΠΕ.
Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ
Α΄Μέρος
Η διάκριση των εξουσιών
Η διάκριση των εξουσιών μεταξύ εκτελεστικής, νομοθετικής και δικαστικής εξουσίας, συνιστά μια θεμελιώδη έννοια της σύγχρονης δυτικής Δημοκρατίας.
Στο πρώτο άρθρο περί σύνταξης της πολιτείας, το άρθρο 26 του Συντάγματος, αναφέρεται ότι:
Στην αρμοδιότητα της νομοθετικής εξουσίας είναι η ψήφιση των νόμων του Κράτους, εκπροσωπούμενη από τον Πρόεδρο του Κοινοβουλίου και την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, η εκτελεστική εξουσία έχει την ευθύνη να ασκεί τη διακυβέρνηση του κράτους και να εκτελεί τους νόμους εκπροσωπούμενη από την Κυβέρνηση, τον Πρωθυπουργό και την Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ενώ η δικαστική εξουσία, εκπροσωπούμενη από τους Προέδρους των Ανωτάτων Δικαστηρίων, έχει την ευθύνη να αναλύει και να ερμηνεύει τους νόμους προκειμένου να αποδίδει δικαιοσύνη, ενώ οι αποφάσεις των Δικαστηρίων εκτελούνται κάθε φορά στο όνομα του Ελληνικού Λαού.
Η νομοθετική και η εκτελεστική εξουσία έχουν την ιδιότητα να διαχέονται η μία μέσα στην άλλη ενώ μόνο η δικαστική εξουσία διαχωρίζεται με σαφήνεια από τις άλλες δύο.
Σε ότι αφορά το δικαστικό λειτούργημα, σ΄αυτό δεν παρεμβαίνουν τα μέλη της Κυβερνήσεως, εκτός από την διαδικασία προαγωγής και τον διορισμό των Προέδρων και Αντιπροέδρων των Ανωτάτων Δικαστηρίων του Αρείου Πάγου, του Συμβουλίου της Επικρατείας και του Ελεγκτικού Συνεδρίου, δεδομένου ότι αυτή γίνεται με Προεδρικό Διάταγμα που εκδίδεται ύστερα από πρόταση του αρμόδιου για το θέμα Υπουργού της Δικαιοσύνης προς το Υπουργικό Συμβούλιο και με επιλογή μεταξύ των μελών του αντίστοιχου Ανώτατου Δικαστηρίου.
Οι θεωρίες που ιστορικά αναπτύχθηκαν σχετικά με την οργάνωση της Πολιτείας σε ότι αφορά το έργο της έχουν τις ρίζες τους βαθιά στο χρόνο. Κάποιοι συγγραφείς πάνω στο θέμα της διάκρισης των εξουσιών, ανατρέχουν στην αρχαιότητα η άλλοι στο μεσαίωνα και αναφέρουν ως πατέρα τον Σταγειρίτη φιλόσοφο Αριστοτέλη ό οποίος στο έργο του <<Πολιτικά>> αναφέρει: …έστι δε τρία μόρια των Πολιτειών πασών…εν μεν τι το βουλευόμενον περί των κοινών, δεύτερον δε το περί τας αρχάς…τρίτον δε τι το δικάζον…(βιβλίο Δ13,129β, 37 επ) και τον Γάλλο φιλόσοφο ChurlesdeMontesquieu (γαλλικός διαφωτισμός) ο οποίος διατυπώνει τις σκέψεις του στο διάσημο έργο του <<Το Πνεύμα των Νόμων>>.
Εκείνος όμως που πραγματικά ανοίγει τη σκέψη πάνω στην τριαδική εξουσία και τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών, είναι πολλά χρόνια πριν, ο τυφλός ραψωδός Όμηρος, ο οποίος στο μνημειώδες έργο του στην παγκόσμια λογοτεχνία: <<ΙΛΙΑΔΑ>> και συγκεκριμένα στη ραψωδία Ο αναγράφει:
(στοίχοι 174 – 196)
<<Κάποιο να φέρω μήνυμα, μεγάλε γεωφόρε, 175
ήλθα καθώς με επρόσταξεν ο αιγιδοφόρος Δίας
να παύσεις απο τον πόλεμον σου λέγει και να γύρεις
ή στην αγίαν θάλασσαν ή στων θεών τα γένη
και αν δεν πεισθείς στα λόγια του και τ΄ αψηφάς, κηρύττει
ότι και αυτός αντίμαχα με σε να πολεμήσει 180
θα έλθει εδώ και μη σταθείς, σε συμβουλεύει, εμπρός του,
ότι είναι αυτός στην δύναμιν περίσσια ανώτερός σου,
είναι και πρωτογέννητος, και όμως τολμά η καρδιά σου
ίσος να λέγεσαι με αυτόν, οπού τον τρέμουν όλοι».
Εβάρυνε και απάντησεν ο μέγας κοσμοσείστης: 185
«Ω, λόγον υπερήφανον που είπε, αν κι είναι ανδρείος,
αν τον ομότιμον εμέ με βίαν θα εμποδίσει.
Τρεις γεννηθήκαμεν υιοί, του Κρόνου και της Ρέας,
ο Ζευς, εγώ και ο βασιλεύς των πεθαμένων Άδης.
Και απ όλα τρία κάμαμεν ισόμοιρα βασίλεια. 190
Να έχω την λευκήν θάλασσαν πέφτει ο λαχνός σε εμένα,
στον Άδην το ανήλιο σκοτάδι, και στον Δία
ο πλατύς έλαχε ουρανός στα νέφη στον αιθέρα
κι έμεινε η γη κοινή στους τρεις και ο Όλυμπος ο μέγας.
Όθεν εμένα του Διός ο νους δεν θα οδηγήσει, 195
και ας μείνει, αν κι είναι δυνατός, στο τρίτο του μοιράδι.>>
Οι θεοί του Ολύμπου δεν ήταν οι δημιουργοί του αρχαίου κόσμου, αλλά μέρος του κόσμου. Κατ΄επέκταση, θα μπορούσε να υποστηρίξει κάποιος ότι δεν ήταν αυτοί υπεύθυνοι για ό,τι συνέβαινε στον κόσμο, παρότι έτσι κινδυνεύει να βυθιστεί αυτός στην αταξία. Κι όμως, η ανατροπή της κοσμικής τάξης αποτρέπεται από την παρουσία της μοίρας. Η λέξη μοίρα (από το ρήμα μείρομαι «παίρνω ή έχω μερίδιο, μοιράζομαι, είναι γραφτό μου»), το μερίδιο που αναλογεί σε κάποιον.
Όπως μας είναι γνωστό, οι τρεις Ολύμπιοι θεοί (ο Δίας, ο Ποσειδώνας και ο Άδης) μοίρασαν τον κόσμο και την εξουσία πάνω σ΄αυτόν σε τρεις «μοίρες», σε τρία δηλαδή μοιράδια (κομμάτια): Ο πρώτος πήρε τον Ουρανό, ο δεύτερος τη Θάλασσα και ο τρίτος τον Κάτω Κόσμο, ενώ η Γη ανήκει από κοινού σε όλους τους θεούς. Αυτός είναι ο λόγος που ο (δεύτερος) Ποσειδώνας στην Ιλιάδα δεν πειθαρχεί και αρνείται να υπακούσει, στην εντολή του (πρώτου) Δία να αποσύρει την υποστήριξη που παρείχε στους Αχαιούς, διακηρύσσοντας ότι, αφού του έλαχε ίσο μερίδιο με του Δία, είναι «ισόμοιρος» και, κατ επέκταση, «ομότιμος» (Ο 189-193):
Τρεις αδερφοί είμαστε γιοι του Κρόνου, αυτοί που τους γέννησε η Ρέα, ο Δίας και εγώ ενώ ο τρίτος είναι ο Άδης, που βασιλεύει στους νεκρούς. Κι όλα είναι μοιρασμένα ισότιμα στα τρία και καθένας μας πήρε το μερίδιό του. Σε μένα έτυχε να ζω πάντοτε στη σταχτιά θάλασσα, στον αδελφό μας Άδη έτυχε το μαύρο σκοτάδι και στο Δία ο πλατύς Ουρανός στον αιθέρα και στα σύννεφα. Η γη ως τώρα ήταν κοινή σε όλους μας, το ίδιο και ο ψηλός Όλυμπος.
Β΄Μέρος
Επίκαιρη νομολογία του ΔΕΕ
Είτε τον Αριστοτέλη η τον Μοντεσκιέ αναγνωρίζουμε ως πατέρα της διάκρισης των εξουσιών, κοινή είναι η παραδοχή πως οι εξουσίες είναι τρεις: η νομοθετική, η εκτελεστική και η δικαστική. Δεν υπάρχει όμως κοινή παραδοχή για το ποια εξουσία υπερέχει και πρέπει η μπορεί να επιβάλλεται στις άλλες δύο. Αυτός είναι και ο λόγος για τις συχνές αλληλοσυγκρούσεις μεταξύ εκπροσώπων των τριών εξουσιών, για κατάχρηση ισχύος, νόθευση του κράτους δικαίου κλπ.
Μόνο τυχαία δεν είναι η εκτενέστερη αναφορά μου στον Όμηρο, ο οποίος δίνει μια γλαφυρή, πληρέστερη και πιο εποικοδομητική εικόνα για τη θέση και το ρόλο που καλείται να διαχειριστεί, καθώς και το βαθμό ανεξαρτησίας της κάθε εξουσίας.
Το ερώτημα που μας απασχολεί είναι: Περιορίζετε η δικαστική ανεξαρτησία από τον αποφασιστικό ρόλο της εκτελεστικής εξουσίας στη διαδικασία διορισμού δικαστών;
Έχουμε πρόσφατα την απόφαση (δημοσίευση 20-04-2021) από το αρμόδιο Δικαστήριο της ΕΕ: Το δίκαιο της Ένωσης δεν αντιτίθεται σε ρυθμίσεις, σχετικά με τον διορισμό δικαστών, βάσει των οποίων ο Πρωθυπουργός διαθέτει αποφασιστική εξουσία, μέσα από πλέγμα εθνικών διατάξεων και την ουσιαστική παρέμβαση ανεξάρτητης αρχής επιφορτισμένης με την αξιολόγηση των υποψηφίων η και την επιμόρφωση για την κατάληψη των θέσεων ευθύνης ως Προέδρων των Ανωτάτων Δικαστηρίων και την παροχή απλής γνώμης.
Πιο συγκεκριμένα, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης κρίνει ότι εθνικές διατάξεις του κράτους μέλους, οι οποίες ορίζουν διαδικασίες αξιολόγησης υποψηφίων και διατύπωση γνώμης προς τον Πρωθυπουργό για την κατάληψη θέσεων Προέδρων των Ανωτάτων Δικαστηρίων και στη συνέχεια ο διορισμός τους, δεν είναι στοιχείο που μπορεί να θίξει το κύρος και την εμπιστοσύνη που πρέπει να εμπνέει η δικαιοσύνη στους πολίτες στο πλαίσιο ενός κράτους δικαίου και μιας δημοκρατικά οργανωμένης κοινωνίας. Στο σημείο αυτό πρέπει να πούμε πως την ίδια σκέψη είχε εκφράσει στις απόψεις του (για την ίδια υπόθεση) και ο Γεν. Εισαγγελέας του ΔΕΕ. Ο οποίος είχε προτείνει να συμπεριλήφθη στο σκεπτικό της απόφασης πως το δίκαιο της ΕΕ δεν απαγορεύει, στα πλαίσια εθνικών (εσωτερικών) διατάξεων σύμφωνα με τις οποίες η εκτελεστική εξουσία η ο εκπρόσωπός Πρωθυπουργός, να έχει αποφασιστικό λόγο στη διαδικασία επιλογής και διορισμού των Προέδρων των Ανωτάτων Δικαστηρίων.
Το ιστορικό της δικαστικής απόφασης
Στη δημοκρατία της Μάλτας ασκεί νόμιμη δράση η μη κερδοσκοπική οργάνωση Repubblika, με σκοπούς την ανάδειξη και προστασία του κράτους δικαίου καθώς και την προάσπιση της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης. Το ανωτέρω νομικό πρόσωπο άσκησε τον μήνα Απρίλιο του 2019 αγωγή, ενώπιον του πρώτου τμήματος του πολιτικού δικαστηρίου Prim’Awla tal-Qorti Ċivili – Ġurisdizzjoni Kostituzzjonali, δικάζοντος ως Συνταγματικό Δικαστήριο της Μάλτας, βάλλοντας μεταξύ άλλων κατά της διαδικασίας διορισμού δικαστών, όπως αυτή ρυθμίζεται από το εθνικό Σύνταγμα της Μάλτας (άρθρα Σ96, Σ96A και Σ100).
Οι παραπάνω συνταγματικές διατάξεις παρέχουν στον Πρωθυπουργό της Χώρας την αρμοδιότητα να υποβάλλει στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας πρόταση με καθοριστική εξουσία σχετικά με την επιλογή και τον διορισμό υποψηφίων σε θέσεις δικαστών, η οποία κατά την άποψη του ενάγοντος νομικού προσώπου, ενδεχόμενα να εγείρει αμφιβολίες ως προς την απαιτούμενη ανεξαρτησία τους.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό, το επιληφθέν εθνικό δικαστήριο αποφάσισε να υποβάλει στο Δικαστήριο της ΕΕ προδικαστικό ερώτημα σχετικά με τη συμβατότητα των συνταγματικά προβλεπομένων διατάξεων του Μαλτέζικου συστήματος διορισμού δικαστών, σύμφωνα προς το δίκαιο της Ένωσης και, ειδικότερα προς το άρθρο 19 παρ 1, εδάφιο 2ο καθώς και του άρθρου 47 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να σημειωθεί πως το άρθρο 19, παρ1, εδάφιο 2ο ΣΕΕ επιβάλλει στα κράτη μέλη την υποχρέωση να προβλέπουν τα ένδικα βοηθήματα και μέσα που είναι αναγκαία για να διασφαλίζεται, στους τομείς που καλύπτει το δίκαιο της Ένωσης, η αποτελεσματική δικαστική προστασία. Το δε άρθρο 47 του Χάρτη θεσπίζει το δικαίωμα πραγματικής δικαστικής προσφυγής κάθε πολίτη ο οποίος επικαλείται, σε συγκεκριμένη περίπτωση, δικαίωμα αντλούμενο από το δίκαιο της Ένωσης.
Η Απόφαση του Δικαστηρίου
της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Το Δικαστήριο αποφάνθηκε με τη κρίση του πως το άρθρο 19, παράγραφος 1, εδάφιο 2ο , ΣΕΕ δεν αντιτίθεται στις εθνικές διατάξεις, οι οποίες παρέχουν στον Πρωθυπουργό αποφασιστική εξουσία κατά τη διαδικασία διορισμού δικαστών, προβλέποντας συγχρόνως την καθοριστική συμμετοχή, στη διαδικασία αυτή,ενός ανεξάρτητου οργάνου επιφορτισμένου μεταξύ άλλων με την αξιολόγηση των υποψηφίων για την πλήρωση θέσεως δικαστή και την παροχή γνώμης στον Πρωθυπουργό.
Επίσης, το Δικαστήριο ανέφερε την πρόσφατη νομολογία του (συναφείς αποφάσεις C-585/18, C-624/18 και C-625/18) επί των εγγυήσεων ανεξαρτησίας και αμεροληψίας των δικαστών, τις οποίες κρίνει ως απαραίτητες το δίκαιο της Ένωσης. Οι παραπάνω κρίσιμες εγγυήσεις επιτάσσουν μεταξύ άλλων την ύπαρξη ισχυρών νομικών κανόνων με σκοπό να αποκλείσουν κάθε εύλογη αμφιβολία των πολιτών σε ότι αφορά το ανεπηρέαστο των δικαστών από κάθε εξωγενή στοιχεία, ειδικότερα από την άμεση ή έμμεση άσκηση επιρροής εκ μέρους της νομοθετικής και της εκτελεστικής εξουσίας, και σε ότι αφορά τη διατήρηση της ουδετερότητας έναντι των αντιτιθέμενων συμφερόντων.
Η κρίση του Δικαστηρίου περιείχε ακόμα, πως κάθε κράτος μέλος δεν μπορεί να τροποποιήσει τη νομοθεσία του, ιδιαίτερα σε ότι αφορά τον τομέα της οργανώσης της δικαιοσύνης, κατά τρόπο επαγόμενο αποδυνάμωση της προστασίας της αρχής του κράτους δικαίου, η οποία συγκεκριμενοποιείται, μεταξύ άλλων, με το άρθρο 19 ΣΕΕ. Για τον σκοπό αυτόν, τα κράτη μέλη οφείλουν να απέχουν από τη θέσπιση κανόνων που έχουν την πιθανότητα να θίξουν την ανεξαρτησία των δικαστών.
Στη συνέχεια, το Δικαστήριο υπογράμμισε πως ο Πρωθυπουργός διαθέτει ικανή εξουσία μόνο κατά τον αρχικό διορισμό των δικαστών και όχι σε ότι αφορά την γενική υπηρεσιακή τους εξέλιξη κ.α και πως γεγονός παραμένει ότι η άσκηση της εξουσίας αυτής οριοθετείται από τις προβλεπόμενες στο Σύνταγμα προϋποθέσεις (σχετικά σε ότι αφορά τα τυπικά και ουσιαστικά προσόντα) τις οποίες πρέπει να πληρούν οι υποψήφιοι για τις θέσεις αυτές. Περαιτέρω, μολονότι ο Πρωθυπουργός μπορεί να αποφασίσει να υποβάλει στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας πρόταση για τον διορισμό υποψηφίου μη προταθέντος από την προβλεπόμενη για τον σκοπό αυτό <<Επιτροπή Δικαστικών Διορισμών>>, στην περίπτωση αυτή έχει την υποχρέωση γραπτής αιτιολόγησης των λόγων του, μεταξύ άλλων στην νομοθετική εξουσία. Κατά το Δικαστήριο, στο μέτρο που ο Πρωθυπουργός ασκεί την εξουσία αυτή μόνο κατ’ εξαίρεση και τηρεί αυστηρώς στην πράξη την υποχρέωση αιτιολογήσεως, η εξουσία του δεν είναι ικανή να εγείρει εύλογες αμφιβολίες ως προς την ανεξαρτησία των επιλεγέντων υποψηφίων.
Κλείνοντας, θέλω να τονίσω πως το Δικαστήριο στις περιπτώσεις αυτές δεν αποφαίνεται οριστικά επί της διαφοράς που εκκρεμεί ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου. Eναπόκειται τελικώς στο εθνικό δικαστήριο να επιλύσει τη διαφορά αυτή, λαμβάνοντας όμως υπόψη την κρίση του Δικαστηρίου. Η απόφαση αυτή δεσμεύει, ομοίως, άλλα εθνικά δικαστήρια ενώπιον των οποίων ανακύπτει παρεμφερές ζήτημα.
Ας γυρίσουμε τώρα πίσω στον Όμηρο…και ας δούμε με προσοχή πως ο τυφλός ποιητής χιλιάδες χρόνια πριν εκφράζει την απόφαση ανεξαρτησίας του Ποσειδώνα ως εκπροσώπου της τρίτης εξουσίας:
<< Όθεν εμένα του Διός ο νους δεν θα οδηγήσει, 195
και ας μείνει, αν κι είναι δυνατός, στο τρίτο του μοιράδι.>>…
Δημήτριος Μενιάδης
(Το πλήρες κείμενο της απόφασης είναι αναρτημένο στην ιστοσελίδα CURIA Υπόθεση C‑896/19 Repubblika κατά Il-Prim Ministru, [αίτηση του Qorti Ċivili Prim’Awla – Ġurisdizzjoni Kostituzzjonali (πρώτου τμήματος του πολιτικού δικαστηρίου, δικάζοντος ως Συνταγματικού Δικαστηρίου, Μάλτα) για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως], «Προδικαστική παραπομπή – Άρθρο 2 ΣΕΕ – Αξίες της Ένωσης – Κράτος δικαίου – Αποτελεσματική δικαστική προστασία – Άρθρο 19 ΣΕΕ – Άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης – Δικαστική ανεξαρτησία – Διαδικασία διορισμού των δικαστών – Αρμοδιότητα του Πρωθυπουργού – Συμμετοχή της Επιτροπής Δικαστικών Διορισμών».
)